Tímarit Máls og menningar - 01.02.2018, Blaðsíða 108

Þ o r va l d u r G y l fa s o n
108 TMM 2018 · 1
Á það á e.t.v. eftir að reyna hvort unnt verður ef með þarf að skjóta refsileysi
í málum með mikilvægu mannréttindaívafi til úrskurðar erlendra mann-
réttindadómstóla, t.d. Mannréttindadómstóls Evrópu, eða til Mannrétt-
indanefndar Sameinuðu þjóðanna. Getur hvaða kjósandi sem er í þéttbýlu
kjördæmi talizt hafa lögvarða hagsmuni af jöfnu vægi atkvæða í kosningum?
Getur hvaða Íslendingur sem er talizt hafa lögvarða hagsmuni af jafnræði
í ráðstöfun rentunnar af auðlindum í þjóðareigu og af hagsýnni ráðstöfun
almenningseigna? – t.d. gjaldeyrisforða Seðlabanka Íslands. Spurningar sem
þessar gætu reynzt eiga erindi við dómstóla í ljósi örrar framþróunar mann-
réttinda.
Í „Nokkrum frumreglum um vernd og eflingu mannréttinda til að sporna
gegn refsileysi“ (e. Set of Principles for the Protection and Promotion of Human
Rights Through Action to Combat Impunity) sem lagðar voru fyrir Mann-
réttindanefnd Sameinuðu þjóðanna 8. febrúar 2008, er refsileysi lýst svo [mín
þýðing, ÞG]:52
Það heitir refsileysi (e. impunity) þegar „ókleift reynist að lögum eða í reynd
að láta meinta lögbrjóta sæta ábyrgð – hvort heldur í sakamálum, einka-
málum, málum sem varða stjórnsýslulög eða agabrot – þar eð hinir brotlegu
eru ekki látnir sæta rannsókn sem kynni að leiða til ákæru á hendur þeim,
handtöku, lögsóknar og, teldist sök sönnuð, til refsingar að lögum og greiðslu
skaðabóta til fórnarlamba.“
Fyrsta frumreglan í skjalinu hljóðar svo [mín þýðing, ÞG]:
„Refsileysi stafar af því að ríkisvaldið vanrækir skyldu sína til að rannsaka
meint lögbrot; til að gera viðeigandi ráðstafanir varðandi meinta lögbrjóta,
einkum innan réttarkerfisins, með því að tryggja að þeir sem grunaðir eru
um ólöglegt athæfi séu ákærðir, yfir þeim sé réttað og þeir dæmdir til við-
eigandi refsingar að lögum; til að veita fórnarlömbum virk réttarúrræði (e.
effective remedy) og tryggja þeim þá um leið viðeigandi skaðabætur; til að
tryggja ófrávíkjanlegan rétt til að sannleikurinn um lögbrot sé leiddur í ljós;
og til að gera aðrar nauðsynlegar ráðstafanir til að koma í veg fyrir ítrekuð
brot.“
Þessar frumreglur þarf Alþingi í ljósi sögunnar að tileinka sér að fyrra
bragði frekar en að eiga á hættu að erlendum dómstólum verði blandað í
málið líkt og þegar mannréttindanefnd Sameinuðu þjóðanna gaf Alþingi
bindandi fyrirmæli um að nema brotaþáttinn burt úr fiskveiðistjórnar-
kerfinu.
Mannréttindamál og baráttan fyrir mannréttindum hafa þróazt hratt
undangengin ár. Fram undir aldamótin 2000 var megináherzla lögð á
afhjúpun mannréttindabrota, þ. á m. valdníðslu gegn fólki sem hefur
verið refsað eða jafnvel stungið inn fyrir skoðanir sínar og sætir að auki
illri meðferð í fangelsi. Aðferðin var að segja frá: „Name them and shame
them,“ eins og sagt er á ensku, beita þrýstingi. Baráttan beindist gegn brot-
legu almannavaldi. Álit mannréttindanefndar Sameinuðu þjóðanna 2007