Tímarit Máls og menningar - 01.02.2018, Page 125

U m s a g n i r u m b æ k u r
TMM 2018 · 1 125
ir á borð við sögur Thors Vilhjálmsson-
ar í Dögum mannsins:
Og sú sem er í uppáhaldi hjá Jósef er
skrifuð í Barcelona í júlí 1950:
„Hann tekur bréfið úr vasanum og les:
Ástin mín. Það er svo langt síðan að þú
fórst og hér er allt svo autt og tómt og dáið
síðan, fuglarnir fóru líka …“ (210)
Þegar lesandinn sér þessa tilvitnun
hefur hann þegar lesið nokkur af bréf-
um Ástu til ókunnugs elskhuga sem
hefjast flest á svipuðum nótum. Er
sögupersóna Jóns Kalmans þá að skrifa
sögupersónu Thors? Er saga Thors svar
við þessu bréfi? Þegar tveir textar mæt-
ast þannig, „verða tvísaga og gera hvor
annan afstæðan“ erum við komin á
slóðir karnivals í anda Bakhtins, segir
Kristeva, og karnivalið dregur „óhjá-
kvæmilega fram í dagsljósið það dulvit-
aða sem býr undir þessari formgerð
[skáldsögunnar]: kynlíf og dauða“.11
Bókmenntasagan hefur fært okkur inn í
tilvistarlega vídd skáldskaparins.
Allt sem við óttumst
Ef við víkjum aftur að yfirlýsingum
bróður Sigvalda um hulinn heim skáld-
skaparins, þar sem fram kemur „allt
sem við þegjum yfir, felum eða viljum
ekki viðurkenna“, dulvitund okkar, þá
blasir við að erótík og dauði eru einmitt
eitt af meginþemunum í Sögu Ástu –
sem og í öðrum verkum Jóns Kalmans
sem finnst sjálfsagt „að takast á við
þessar stóru spurningar: Lífið, dauðann
og allan þann pakka.“
Ástin og dauðinn, jú, það er eitthvað sem
breytir öllu, en um leið órjúfanlegur hluti
tilverunnar. Alls staðar í kringum okkur
og því í sjálfu sér hversdagslegt. Fyrir
mér er jafn sjálfsagt að skrifa um ástina,
dauðann og að lýsa því hvernig kaffi
kólnar.“12
Í Sögu Ástu reynir bróðir Sigvalda að
útskýra þetta hlutverk skálda þannig að
það sé einfaldlega hæfileiki þeirra, „eða
þá ógæfa, að sjá stundum það sem er
falið eða það sem er reynt að fela“. Allt
breytist þegar hann fari að skrifa. „Eitt-
hvað leysist úr læðingi innra með mér
[…] ég breytist í næma taug sem titrar
milli þess sem sést og þess sem er hulið.“
(137–138) Höfundar sem grafa eftir öllu
sem við viljum fela eiga auðvitað á
hættu að viðbrögðin verði þau sömu og
hjá Sigvalda, sem segir „stopp! Þetta er
aðeins of mikið fyrir mig núna!“ (138)
Ekki síst þegar söguefnið er sótt í raun-
verulegar persónur og atburði. Skáldið,
bróðir Sigvalda, stendur líkt og sögu-
maðurinn og höfundurinn Jón Kalman í
þeim sporum að skrifa sögu fjölskyldu
sinnar, að þurfa að byggja á lífi og per-
sónuleika fólks í kringum sig – og þá
kannski ekki síst sjálfum sér. „Hvernig
er hægt að komast burtu frá sjálfum sér
… ef það er engin leið út úr heimin-
um …“ spyr sögumaðurinn (394) sem
hefur þannig ítrekað endurskapað sjálf-
an sig en heldur þó hugrakkur í lok
bókar „út í vitann“ til að kljúfa myrkrið
í leit að öðrum heimi, klyfjaður bókum,
tónlist og minningum (443).
Í lokin ætla ég að slá því fram að eitt
helsta gildi höfundarverks Jóns Kal-
mans sé að hvert verk er hluti af list-
rænni yfirlýsingu hans um eðli og til-
gang skáldskaparins. Hvort sem er í
hinni ytri vídd bókmenntahefðarinnar
eða innri vídd skáldskaparins hefur Jón
Kalman skapað sinn eigin heim, sem er
í stanslausu, dýnamísku samtali við
hina stærri heild.