Tímarit Máls og menningar - 01.02.2018, Blaðsíða 127

U m s a g n i r u m b æ k u r
TMM 2018 · 1 127
að upphaf hugsunar af þessu tagi megi
rekja allt til rómverska sagnaritarans
Tacitusar á fyrstu og annarri öld eftir
Krist því að hann hafi stutt keppanda
um keisarastöðu með því að ræða
hvernig tilveran hefði getað þróast undir
stjórn hans. Sem tímamótaverk á þessu
sviði er líka talin frönsk bók frá 1836
þar sem lýst er leið Napoleons Bona-
parte til heimsyfirráða hefði hann ekki
beðið úrslitaósigur í orustu árið 1815.
En blómaskeið þessarar gerðar sagnarit-
unar kom þó ekki fyrr en eftir síðari
heimsstyrjöld, fyrst í enskumælandi
heiminum. Sum andveruleg saga telst
ótvírætt til sagnfræði, enda stendur hún
í rauninni á bak við alla orsakagrein-
ingu á því fræðasviði; þegar við segjum
að a sé orsök b erum við að halda því
fram að ekkert b hefði orðið ef a hefði
ekki farið á undan. Í sumum ritum af
þessu tagi er farið svo fjarri raunveru-
leikanum að þau flokkast ótvírætt sem
skáldskapur. Sem tímamótaverk af því
tagi er nefnd skáldsagan Fatherland
eftir Englendinginn Robert Harris sem
gerist í höfuðborg Stór-Germaníu þegar
leiðtoginn Adolf Hitler er að búa sig
undir hyllingu í tilefni af 75 ára afmæli
sínu. Svo má líka losa sig við hinn sagn-
fræðilega veruleika með öllu og stilla
saman tveimur skálduðum atburðarás-
um. Sem verk af því tagi hefur verið
nefnd kvikmyndin Sliding Doors frá
1998 sem fjallar um afleiðingar þess að
kona, leikin af Gwyneth Paltrow, rétt
sleppur inn um dyr á vagni í neðanjarð-
arlest í einum skálduðum veruleika en
missir af lestinni í öðrum.
Nálægt aldamótunum síðustu gekk
dálítil bylgja af andverulegri sögu yfir
sagnfræði Norðurlanda. Ég á til dæmis
danska bók frá 2001 sem heitir En
anden historie. Ni alternative Dan-
markshistorier. Fyrir utan fróðlegan
eftir mála (sem ég er búinn að nota sem
heimild hér að framan) eru þar níu
sögur eftir danska sagnfræðinga af
atburðum sem hefðu getað gerst en aldr-
ei gerðust. Sú fyrsta segir frá því þegar
her Mongóla lagði Danmörku undir sig
árið 1241 í stað þess að draga sig óvænt
til baka eftir hernaðarsigur við Liegnitz
í Þýskalandi. Þeir héldu svo áfram allt
til Vínlands. Af því leiddi meðal annars
að heimurinn varð samstæðari en ella í
fjölþjóðaríki Mongóla og sameinaðist
um almenna tæknivæðingu strax á 15.
öld.
Einhver áform voru á þessum árum
um að gefa út bók með andverulegum
Íslandssögum. Þau náðu ekki á leiðar-
enda en að minnsta kosti ein grein hefur
birst sem átti að fara í þess konar bók,
„Hvað ef Íslendingar hefðu verið fluttir
á Jótlandsheiðar í Móðuharðindunum?“
eftir Helga Skúla Kjartansson í Skírni, í
haustheftinu 2017.
Það hæfir vel að Valur Gunnarsson
velji sér andverulegan rithátt því að
hann er bæði sagnfræðingur að mennt
og reyndur skáldsagnahöfundur. Efnis-
val hans virðist líka býsna upplagt og þó
djarflega valið, í bók hans, Örninn og
Fálkinn. Fyrsti kafli bókarinnar (á eftir
Inngangi sem ég kem að síðar) byrjar á
því að útlent herlið ræðst inn í Reykja-
vík að morgni 10. maí 1940, ekki breskt
herlið eins og í veruleikanum, heldur
þýskt. Síðan eru raktir, hver innan um
annan, þrír söguþræðir sem mynda þó
eina sögu að því leyti að sögumaður og
aðalpersóna þeirra er sá sami, auk fleiri
persóna, og atburðarásirnar samrýmast
hver annarri innbyrðis. Þessi sögumað-
ur er íslenskur karlmaður á þrítugsaldri
sem hefur komist fremur illa áfram í líf-
inu og vinnur við það dæmigerða
kvennastarf að afgreiða símtöl á sím-
stöðinni í Reykjavík. Söguþræðirnir eru
aðgreindir á þann einfalda hátt að sagt
er í fyrirsögn hvers kafla hvar og hve-