Orð og tunga - 08.07.2019, Side 114

102 Orð og tunga
unum, m.a. frá latínu, ensku, þýsku og dönsku (sjá t.d. Árna Böðvarsson
1964) og í dag virðast ensk áhrif nánast alltumlykjandi. Slíkt hefur
valdið mörgum Íslendingum áhyggjum, jafnvel svo miklum að fi nna
má í sögunni dæmi um dauðadóma yfi r íslenskunni og aðrar slæmar
hrakspár (sjá t.d. Björn M. Ólsen 1916, Eggert Ólafsson 1832, Kjartan
G. Ott ósson 1990). Áhrif eins tungumáls á annað geta birst með ýmsu
móti og hefur þeim m.a. verið skipt eftir því hvort þau tengist formi
eða umdæmi þess máls sem fyrir áhrifunum verður (sjá t.d. Kristján
Árnason 2001, 2005). Til þessa hafa birtingarmyndir erlendra áhrifa á
íslensku kannski fyrst og fremst tengst formi hennar, líkt og Eiríkur
Rögnvaldsson (2016) bendir á, og má þar t.a.m. nefna hvers kyns áhrif
á orðaforðann. Töku-, aðkomu- og framandorð (eða slett ur) hafa lengi
verið mörgum þyrnir í augum, t.a.m. á tímum sjálfstæðisbarátt unnar
við Dani. Talið var að tungan gegndi mikilvægu hlutverki í þeirri
barátt u og virðist það hafa leitt til samstöðu um að hreinsa hana eft ir
bestu getu af erlendum áhrifum og gera hana sem þjóðlegasta, m.a.
með myndun íslenskra nýyrða (sjá t.d. Kjartan G. Ott ósson 1990:76,
100–103). Í raun heldur Árni Böðvarsson (1964:200) því fram að það
hafi ekki verið fyrr en á fyrstu áratugum 20. aldar sem farið var að
viðurkenna orð af erlendum uppruna sem nothæfa íslensku, jafnvel
þótt þau hefðu aðlagast hljóð- og beygingarkerfi.
En óháð því hvaða skoðun fólk hefur á aðkomuorðum er ljóst
að tungumál þurfa að taka breytingum. Heimurinn breytist hratt; í
sífellu verða til nýjar hugmyndir og nýir hlutir og í kjölfar síaukinnar
hnattvæðingar og hvers kyns byltinga í tækni berast þau hratt hingað
til lands. Þessum hugmyndum og hlutum, sem upphaflega bera
yfirleitt erlend heiti, þarf að gefa nafn til að hægt sé að ræða um þau
og var það m.a. til umræðu hjá Halldóri Halldórssyni (1987:94) þegar
hann sagðist telja íslensku nokkuð ófullkomna að því leytinu til að
mjög erfitt væri að tala um ýmis viðfangsefni á íslensku þar sem orðin
skorti. Við slíkar nafngiftir kemur helst tvennt til greina; annars vegar
að samþykkja erlenda heitið eða einhvers konar aðlagaða útgáfu af því
eða hins vegar að búa til íslenskt nýyrði (sjá t.d. Ara Pál Kristinsson
2017:150) og oft er a.m.k. látið reyna á síðari kostinn.
Nýyrðamyndun og –notkun tengjast þar með ekki aðeins formi
íslenskrar tungu heldur einnig umdæmi hennar því íslensk nýyrði
og jákvætt viðhorf gagnvart notkun þeirra geta leikið stórt hlutverk
þegar kemur að því að uppfylla aðalmarkmið íslenskrar málstefnu
frá árinu 2009, þ.e. „að tryggja að íslenska verði notuð á öllum sviðum
íslensks samfélags“ (Íslenska til alls 2009:11). Undanfarin ár hefur t.a.m.
tunga_21.indb 102 19.6.2019 16:56:07