Skessuhorn - 20.12.2006, Side 36

36
MIÐVIKUDAGUR 20. DESEMBER 2006

Að þekkja hverja þúfu
Rætt við Magnús Sigurðsson fyrrverandi bónda á Gilsbakka
Þegar komið er upp bratta
brekkuna blasa bæirnir við, reisu-
legir undir ávalri hlíð með Tví-
dægru rétt ofan við túnið. Allt ber
merki um snyrtimennsku. Þarna er
gamla húsið frá 1917 sem Guð-
mundi Böðvarssyni skáldi varð tíð-
rætt um og tvö yngri hús, ásamt
gripahúsum. Víðsýnt er af hlaðinu,
sést í fimm jöklakolla. Við erum
stödd á fæðingarstað Magnúsar
Sigurðssonar á Gilsbakka í Hvítár-
síðu, sem búið hefur hér alla tíð
ásamt sínu fólki. Gefur öllum
skepnum nöfn og les enn gler-
augnalaust, þótt kominn sé á ní-
ræðisaldur.
Magnús kvæntist Ragnheiði
Kristófersdóttur frá Kalmans-
tungu um jólin 1955 og eiga þau
fimm böm og sextán barnabörn.
Við setjumst inn í stofu og hefj-
um spjall við bóndann, sem segist
reyndar vera hættur að búa, en þau
hjónin hófu búskap árið 1956 og
nú er næsti ættliður tekinn við.
Þeir hafa rjóðrað
í kringum sig
Gilsbakki kemur snemma við
sögu. A landnámsöld hefur hraun-
ið líklega verið nýlega mnnið og
því sennilegt að menn setjist hér
að ögn seinna en annarsstaðar í
Borgarfirði. Svokallað land-
námslag, vikurlag, kvað finnast
undir hrauninu. Skógur hefur ver-
ið töluverður svo menn hafa rjóðr-
að í kringum sig. Jörðin var ltmg-
inn úr landnámi Hallkels og hér
sat ættarhöfðinginn, goðinn. Flest
höfum við lesið Gunnlaugssögu
ormstungu. Faðir hans Ulugi svarti
bjó á Gilsbakka, fýrstur manna.
Síðar vom löngum höfðingjar á
Gilsbakka, meðan þessi fyrsta ætt
sat staðinn. Jörðin er kostagóð,
landstór og hlunnindarík. Túnin
liggja mörg hver móti suðri. Þótt
hraun hylji hluta jarðarinnar, hefur
heyfengur verið nógur.
Höfðingjarnir hafa að líkindum
misst jörðina til kirkjuvaldsins í
Staðamálum upp úr þrettán htmd-
rað, þá sest að Gilsbakka prestur
og jörðin verður staður, eins og
kallað var.
„Afi minn, Magnús Andrésson,
tók við prestakallinu hér haustið
1881, undir mikinn harðindavetur,
en við staðnum vorið eftir og varð
síðasti prestur á Gilsbakka," segir
Magnús. „A sínum tíma gat hann
valið hvort hann vildi heldur sækja
um Gilsbakka eða Þingvelli. Þá
strax vora Þingvellir orðnir dálítið
fótaskinn, Gilsbakki líklega betri
bújörð og meira næði, svo ég tel
líklegt að það hafi verið ástæðan
fyrir því að hann velur ffemur að
koma hingað.
Er hann gerist gamall hefur
hann vaðið fyrir neðan sig og
kaupir Síðumúla fýrir fjölskylduna.
Eins og gerðist á prestssetrum
hefði hann og hans fólk átt að víkja
fýrir nýjum presti, þegar prestskap
hans lyki hér. En með nýjum lög-
um um prestaköll, líklega um
1908, er Gilsbakkaprestakall fellt
undir Reykholt og hér var ekki
lengur beneficium. Næstum á
sama tíma er bændum boðið að
kaupa kirkjujarðirnar sem þeir
sátu. Hér í kring seldust allar jarð-
ir kirkjunnar og einnig Gilsbakki,
því afi minn keypti hann, en seldi
Andrési Eyjólfssyni bróðursyni
sínum Síðumúlann fáum áram síð-
ar á tuttugu og fimm þúsund krón-
ur. Þótt Síðumúli sé afar góð bú-
jörð, þá var fólkið orðið hér
heimagróið svo engin ástæða var
að færa sig, úr því svona skipaðist.
Þessi staður heldur fólki fast.“
Gilsbakki var
ekki í þjóðbraut.
Að Lambatungum meðtöldum
nær jörðin norður að sýslumerkj-
um, að Efranúpslandi. Nú eru
grasnytjar Lambatungna seldar
upprekstrarfélagi og þær nýttar
sem afréttur. Þjóðleið norður í
land lá þó ekki um þetta svæði. A
skemmstu leið norður í Miðfjörð
er svo votlent á Tvídægru, m.a.
Vatnaflóinn, að illfært er á þíðu.
Austar, á mörkum Tvídægru og
Arnarvatnsheiðar, vora farnar svo-
kallaðar Núpdælagötur norður í
Miðfjörð, ef þurfti. Var þaðan
skemmra til annarra bæja hér
fremra, þegar suður af kom.
Ferðamenn komu þó oft að Gils-
bakka í gamla daga og lengur,
einkum að sumarlagi. Sérstaklega
útlendingar. Bæði var að húsakost-
ur á prestsetram var löngum rýmri
en á öðram bæjum og annað hitt,
að von var til að þar gæti einhver
talað við ferðafólkið.
„Ferðafólk var að koma hingað
alveg fram undir stríð, um 1940 og
fá gistingu. Þetta hefur ugglaust
verið arfur úr búskapartíð afa míns
og ömmu og svo voru ekki mörg
gistiheimili rekin hér um slóðir. Þó
vora til heimili sem buðu uppá
gistingu og tóku setugesti gegn
greiðslu, t.d. í Norðtungu, Arn-
bjargarlæk og Svignaskarði. Held
að Runólfur Runólfsson í Norð-
tungu hafi verið sá fýrsti sem byrj-
aði á þessu. Hann var kaupstaðar-
maður og hafði kannski einhver
sambönd þar og trúlega skynjað
þörfina.“
Alltaf búið á Gilsbakka
Á Gilsbakka fæddist viðmælandi
fýrir rúmum áttatíu árum. Það var
rétt í byrjun hlýviðrisskeiðsins,
sem hófst 1922 og stóð til 1958.
Þegar vorið kom alltaf í apríl og
veturnir voru styttri í báða enda en
verið hafði um langt skeið áður og
síðar. Þetta var fimmtán árum fýr-
ir seinna stríðið. Það Island, sem
að mörgu leyti hafði tekið litlum
breytingum í þúsund ár, hvarf úr
sögunni, ja, eigum við að segja 10.
maí 1940, og kemur aldrei aftur.
„Bernskuheimili mitt var allfjöl-
mennt eins og víða var á þeim
áram. Foreldrar mínir vora Guð-
rún Magnúsdóttir, hér fædd og
uppalin og Sigurður Snorrason,
fæddur á Laxfossi, en alinn upp á
Húsafelli. Hann var af borgfirsk-
um bændaættum í marga ættliði,
Húsafells- og Efstabæjarættum en
hún í föðurætt komin af bænda-
fólki í Árnessýslu. Enginn prestur
þar nema faðir hennar, en í móð-
urætt hennar vora embættis- og
verzlunarmenn, Krossavíkurætt á
Austurlandi og Sívertsensætt úr
Hafnarfirði. Við systkin vorum
þrjú. Auk þess voru vinnuhjú,
gjarnan tveir piltar og tvær eða
þrjár stúlkur að vetrinum, en
kaupamaður og tvær kaupakonur
að auki að sumrinu. Þá vora á
heimilinu tvær gamlar konur,
fæddar um miðja 19. öld, önnur
karlæg í mörg ár, hin vinnandi.
Þær voru manni drjúgar til upp-
fræðslu, einkum hin fýrrnefnda,
mikill sagnasjóður og tengdu
mann einhvernveginn við liðna
tíð.“
Leikföng æskunnar
Leikföngin vora horn, leggir og
kjálkar, eins og hjá flestum sveita-
börnum um aldir, en að vetrinum
var mikið spilað á spil og tefld
skák. Heimilisfólk kunni þá fjölda-
mörg spil, sem mörg hver era fall-
in í gleymskunnar dá og vart hægt
að að spila þau lengur.
„Hér var talsvert til af bókum og
ég varð fljótt læs og gleypti allt í
mig. Oft fékk ég léðar bækur á
öðram bæjum, sem ekki vora hér
til og svo gengu lestrarfélagsbækur
á veturna. Eg hef alltaf verið alæta
á lesefni og fljótur að gleyma því
aftur.
Þannig bjó ég sem barn við ör-
uggt umhverfi og mér varð margt
að kæti. Ekki var þessi tími þó með
öllu skuggalaus. Vð eldri systkinin
tvö fengum kíghósta, þegar ég var
á þriðja ári, en hún á fyrsta. Það
hafði þær afleiðingar að við urðum
bæði mjög astmaveik í bernsku,
með þeim einkennum, sem því
fýlgir, andarteppu og veilu fýrir
brjósti. Þetta stóð mér mjög fýrir
þrifum fram um tíu ára aldur, en
fór þá að réna og eltist af mér að
mestu um tvítugt."
Kynntist hverri þúfiu
Að eiga heima á Gilsbakka var
það sem lítill pjakkur kaus helst og
svo gekk efdr. Landið náði taki á
litlum dreng sem varð því óskap-
lega samgróinn, svo ómögulegt var
að vera annars staðar. Ilmurinn úr
jörðinni einstakur og besta lyktin
af nýsleginni útjörð og heyinu af
henni. Strákur var út um allar
trissur að skoða, skynja og upplifa,
fór að þekkja hverja þúfu. Sækja
kýr og hesta, elta rollur; raka og
síðar slá þúfur. Læra örnefni,
plöntuheiti og fýlgjast með fugl-
um. Það kemur blik í augu þegar
landinu er lýst og skepnunum sem
hann hefur alltaf haft unun af. Tel-
ur það hljóti að vera kross fýrir þá
sem gerast bændur en hafa ekki
gaman af skepnum.
Sem dæmi um löggskyggni
bónda má nefna að í þúfu vestur af
bænum var planta, sem Fjandafæla
heitir og ekki fannst annarsstaðar í
nálægð við bæjarhúsin. Henni varð
að fórna þegar tún voru sléttuð
fýrir sláttuvélina. Þar togaðist á í
huga ungs drengs, bóndinn og
gróðurannandinn.
Hann var tólf ára 1936 þegar
mæðiveikin kom. Kindurnar
drápust í fullum holdum, hreinlega
köfnuðu. Á Gilsbakka voru það vor
hátt á fimmta hundrað fjár, en ein-
ungis 130 á jólum.
„En menn björguðust út úr
þessu,“ heldur Magnús áfram.
„Miklu skipti, að kaupfélagið var
búið að endurreisa eldra mjólkur-
samlag og miðjan úr héraðinu gat
samgangna vegna nýtt sér það
mikinn hluta ársins og afdalirnir
líka á sumrin. Þá fjölguðu menn
kúm eins og taðan leyfði, svo eitt-
hvað væri til að selja fýrir nauð-
synjum. Ríkið veitti vegafé í sveit-
imar, þar sem allir bændur gátu
fengið vinnu, vor eftir vor. Þetta
var í raun atvinnubótavinna og
auðvitað líka tdl að þoka ffam vega-
bótum. Þarna var ég kúskur að
teyma hesta í vegavinnunni, hef
líklega byrjað 1937. Það var bara
gaman. Á þessum tíma var bílfært
ffam að hrauninu, hér innan við.
Hraunið var fleygað með meitli og
sleggjum að haustinu, hlaðinn upp
vegur. Borið ofan í að vorinu. Það
var furða hvað þetta gekk hjá þeim.
Fram í Hrauntungunni er bunga
sem kölluð var Áttadagabunga.
Það tók átta daga að komast þar í
gegn. Ekki víkja frá því að fara
beint, hvað sem kostaði,“ segir
Magnús og hlær.
Upphaf tæknialdar
Á Gilsbakka bernskunnar var
töluvert um gestakomur, meðal
annars vegna þess að bréfhirðing
var á bænum. Guðjón á Flóðatanga
og synir hans flutt fluttu póstinn á
hestum, um það bil hálfsmánaðar-
lega að sumrinu, en sjaldnar að
vetri til. Eftir 1930 tók sveitarbíl-
stjórinn við póstflutningum. Bíll-
inn komst á sumrin, en yfir vetur-
inn kom hann með póstpokann á
bakinu, eða sendi einhvem.
Árið 1931 kemur útvarpið,
sláttuvélin og síminn, allt sama
árið. Bændur í sveitinni stofnuðu
einkasímafélag til að fá síma lagð-
an fram að Gilsbakka frá Síðu-
múla, en Landssímastöð hafði ver-
ið þar alllengi. Einkasímafélagið
var síðan lagt niður níu áram síðar
er Landssíminn samdi við félagið
um yfirtöku á línunni og lagði þá
jafnframt símalínu á alla Krókbæ-
ina og Síðumúlaveggi. Símanum
fýlgdu ýmsir snúningar fýrir börn-
in á bænum, meðan endastöðin var
á Gilsbakka. Sendiferðir fram á
bæi með símskeyti og kvaðningar
og ýmisleg boð.
„Þegar fólk kom í heimsókn,
sérstaklega að kvöldlagi, var stund-
um sest við að spila, það var gífur-
lega gaman. Ymsir komu einnig
við til að ná í póstinn sinn og oft
þurftum við að sækja fólk í símann,
eða sendast með símskeyti, meðan
endastöðin var hér. Þegar vélarnar
fóra að vera almennari fækkaði
fólki á heimilinu. Sama gerðist
með sumarbörn því ekki var eins
mikil vinna fýrir þau þegar vélum
fjölgaði. Vélar nútímans era ekki
fýrir krakka og því er ekkert að
gera fýrir aukabörn í sveitinni
lengur, nema þau séu hreinlega
tekin í pössun.“
Lært eftir útvarpinu
Bóknámið hjá Magnúsi byrjaði á
því að Katrín frænka Magnúsdótt-
ir kenndi litlum ffænda sínum. Þó
líklegt sé að pabbi og mamma hafi
séð um lestrarnámið. Katrín var
afar vel að sér og frábær kennari.
Undir hennar mildu hendi var
auðvelt að að hefja fýrstu spor
skólagöngunnar. Hún kenndi
heima fýrsta skólaskylduveturinn.
Sá næsti byrjaði á því að fara með
henni að Hvítárbakka, þar sem
hún kenndi, en þar bjó einnig önn-
ur móðursystir, Ragnheiður. Þegar
farið var niður á Hvítárbakka var
gengið frá Hamraendum ofan að
ferjunni á Hvítá við bæinn á Hvít-
árbakka. Þá var bara kallað á ferju
og einhver kom og sótti þann er
kallaði.
Magnús bándi á sínum uppáhaldsstað, t fjárbúsunum. Þær þekkja greinilega sinn mann ogfinnst gott að láta klóra sér, svona nýafteknar.