Heimsmynd - 01.05.1990, Page 93

MANNASIÐIR
eftir MAGNÚS ÞÓRÐARSON
»
alsverður tími af ævi sérhvers
manns fer í að hugsa um það
hvernig hann komi öðrum fyr-
ir sjónir, hvernig eigi að um-
gangast aðra og hvernig eigi
að ráða í það af orðum, við-
móti og atferli annarra hverj-
um augum þeir líti á hann.
Hjá flestum dýrategundum
ræðst það mjög snemma á æv-
inni hvar hver er í valdaröð-
inni innan hópsins. Hjá mann-
inum er þetta allt miklu flóknara, en þó
er einkennilegt að lesa um það að meira
að segja í heimi maura minnir ýmislegt á
atferli mannsins í umgengni við aðra.
Flestum mun finnast verst að láta aðra
líta niður á sig. Ekki er því að neita að
menn eru misjafnlega hörundssárir í
þessum efnum. Sumir eru móðgunar-
gjamari en aðrir. Öll þekkjum við þó
hrokagikki; menn sem virðast njóta þess
-* að láta aðra finna til máttar síns og yfir-
burða. Þeir hafa gaman af því að traðka
á litla manninum, oft að ástæðulausu, að
því er virðist. það er eins og þeir geti
ekki stillt sig, liggi annar vel við höggi.
Frá upphafi til enda er líf manna sam-
leikur við aðra menn. Þar er ýmsum
brögðum beitt og ekki öllum fögrum, sé
reynt að leggja siðferðilegt mat á þau.
Við þessu sýnist lítið hægt að gera þótt
ekki megi vanmeta áhrif trúarbragða,
svo sem kristni, á almennar leikreglur og
sambúðarvenjur í lífi manna. Lífsreglur
trúaðs manns draga úr harðneskjunni í
jarðlífinu, að minnsta kosti þegar hann
umgengst trúbræður sína, en hætt er við
að hann verði stundum undir í glímu við
trúlausa fanta. Mjúki maðurinn fellur
fyrir hinum harða, en fall hans getur
orðið mýkra en ella vegna þess að lífs-
gildi hans og viðmiðun sætta hann frem-
ur við skellinn. Harði maðurinn kemur
hins vegar hart niður í hverju falli. Hann
metur tap sitt meira en mjúki maðurinn
metur sitt. Honum finnst hann hafa ver-
ið lítillækkaður og niðurlægður, bæði lík-
amlega og andlega.
Ýmisleg ráð eru notuð til þess að nið-
* urlægja aðra og eru þau svipuð hvort
sem tilgangurinn er að ryðja hugsanleg-
um keppinaut eða andstæðingi frá eða
hvort engin rökrétt eða sýnileg ástæða er
fyrir hendi önnur en sú að auglýsa al-
mennt yfirburði sína. Augnaráðið eitt
getur gefið viðmælanda og öðrum við-
stöddum til kynna allt frá umburðarlyndi
yfirburðamannsins, óþolinmæði, með-
aumkun eða hæðni til lítilsvirðingar og
hreinnar fyrirlitningar. Meiðandi orð eru
til af margvíslegu tagi, sem hinn grimmi
kann að skjóta inn í mál sitt á réttum
stöðum. Sum eru svo fínleg að hinn
meiddi tekur ef til vill ekki eftir þeim
fyrr en annar næmari hefur bent honum
á að hann hafi verið særður. Væntanlega
er það ímyndun mín, en mér hefur alltaf
fundist kvenfólk vera naskara á að nema
og skilja hálfkveðnar vísur í tali manni,
dylgjur og dulbúnar svívirðingar. Sé
þetta rétt er það líklega hluti af hinu
frumstæða móðureðli sem alltaf er á
varðbergi. Sumir segja reyndar að konan
sé skyldari kettinum í eðli sínu en karl-
inn. Hún sé catty eða féline, en hann
skyldari bolabítum eða víghundum að
eðlisfari. Hér er ég kominn út á afar hál-
an ís og þori ekki að halda þessum hug-
leiðingum áfram.
Hugleiðingar
um yfirlœti og
embættishroka
En mér leyfist kannski að skrifa örlítið
um „umburðarlyndi yfirburðamanns-
ins“? Flestum mun finnast það lítt þolan-
legt og jafnvel óþolandi með öllu þegar
viðmælandi sýnir lítillæti af náð sinni;
það er hann lætur berlega skína í það að
hann sé hinum meiri eða æðri en láti svo
lítið af mildi sinni og manngæsku að
eyða athygli sinni og dýrmætum tíma á
þolandann. Þetta kalla enskumælandi
þjóðir patronizing, dregið af sögninni to
patronize. Stundum er þess konar fram-
koma notuð í illu skyni, en eins oft, held
ég, er að maðurinn viti ekki af þessari
hegðun sinni. Þetta er honum ósjálfrátt
af því að hann er svo sannfærður um að
hann sé bestur og eigi því að vera mest-
ur. Þá er það orðið skortur á almennri
kurteisi. Oft held ég að slíka framkomu
megi rekja allt til foreldrahúsa þar sem
eitthvað hefur brugðist í uppeldinu. Ef
til vill hefur allt verið látið eftir honum
af því að hann var svo góður drengur
eða góð telpa í augum foreldranna, þrátt
fyrir allt, og seinna hefur skólasystkinum
og samstarfsfólki ekki tekist að uppræta
þennan hegðunargalla. Það hefur löng-
um verið talinn kostur á íslendingum að
þeir umgangist hverjir aðra sem jafn-
ingja, öðrum þjóðum fremur. Manngild-
ið sé metið eitt sér án tengsla við ætt-
erni, auð eða stöðu, enda eru allir Is-
lendingar skyldir hverjir öðrum,
eiginlega náskyldir. Menn horfi hvorki
upp til höfðingja svonefndra né niður á
svokallaða lítilmagna, heldur horfist
menn beint og óhikandi í augu. Þess
vegna er hið falska umburðarlyndi og lít-
illæti sjálfsímyndaðra yfirburðamanna
óþolandi flestum íslendingum. Margir
munu kannast við það að stundum gætir
hroka og yfirlætis í fari og fasi embættis-
manna þegar þeir umgangast venjulega
borgara. Menn skyldu minnast þess að
þeir eru ekki neitt annað en vinnumenn
okkar á þjóðarbúinu, menn sem við höf-
um ráðið í vinnu til þess að inna af hendi
sameiginleg verkefni þjóðarinnar og það
erum við sem greiðum þeim kaup fyrir
þessa vinnu úr vösum okkar (með við-
komu á skattstofunni). Því miður verður
þessi yfirlætisframkoma embættismönn-
unum stundum auðveld og eðlileg af því
að við berum ekki höfuðið nógu hátt
þegar við þurfum að ganga á fund
þeirra. Þá er gott að hafa í huga að er-
indi okkar er aðeins erindi vinnuveit-
anda við vinnuþega. Við komum ekki á
fund hans nema af því að hann á að
vinna eitthvert verk fyrir okkur. A síð-
ustu öld þúuðu embættismenn almenna
borgara en vildu láta þéra sig á móti.
Seinna fóru báðir að þéra hinn. Svo end-
uðu þéringarnar þannig, því miður, að
embættismaður gat notað þær til þess að
sýna hinum fjarlægðina sem ætti að vera
á milli þeirra! Þá var þetta orðið það
sem Englendingar kalla snub og stund-
um mætti þýða sem snuprur eða ofan-
ígjöf. Nú kunna fáir að þéra nema hvað
sumir reyna stundum að nota þær í gam-
ansemi við kunningja. Enginn hefði trú-
að því fyrr á öldinni að þéringar hefðu
slíkan endi.
Er það undanhald á almennum kurt-
eisisvenjum eða yfirlæti þegar til dæmis
starfsfólk á elliheimilum ávarpar dvalar-
fólk með „elskan mín“ og „væna mín“?
Fólki á elliheimilum finnst þetta niður-
lægjandi ávarp, áminning um að það sé
orðið börn í annað sinn. Mér er sagt að
því þætti „heillin mín“ mun skárra en
það er víst löngu úrelt og nánast hlægi-
legt nú orðið.D
HEIMSMYND 93