Morgunblaðið - 05.10.2019, Blaðsíða 25

25
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. OKTÓBER 2019
Eldstöð Það má segja að ró hafi verið yfir Heklu þegar ljósmyndari átti leið hjá. Fjall þetta er þó vel vaktað af vísindamönnum sem gerir þeim kleift að sjá óróleika með nokkuð löngum fyrirvara.
Hari
Atvinnulífið fækkar
starfsfólki um þessar
mundir. Efnahagslífið
kólnar hratt og óvissa
ríkir um horfur á næst-
unni. Hagvöxtur var
tæplega 5% í fyrra, sam-
kvæmt bráðabirgðatöl-
um Hagstofunnar, en út-
lit er fyrir samdrátt á
þessu ári. Fjöldi fyrir-
tækja hefur brugðist við
breyttum aðstæðum með
hagræðingu í rekstri og uppsögnum
starfsfólks. En hið opinbera heldur
áfram að þenjast út eins og ekkert
hafi í skorist. Fjárlagafrumvarp árs-
ins 2020 gerir ráð fyrir 1.000 millj-
arða króna útgjöldum ríkisins. Það
samsvarar átta milljónum króna á
meðalheimili. Áformað er að auka
ríkisútgjöld á næsta ári um 73 millj-
arða króna sem samsvarar 600 þús-
und krónum á meðalheimili.
Sveitarfélögin láta sitt ekki eftir
liggja. Útgjöld ríkis og sveitarfélaga
samtals eru meira en
40% af landsfram-
leiðslu og óvíða hærri.
Mikla skattheimtu
þarf til þess að standa
undir miklum út-
gjöldum. Skatttekjur
hins opinbera eru um
34% af landsfram-
leiðslu og aðeins Svíar
eru með þyngri skatt-
byrði. Það blasir við
að með áframhaldandi
aukningu útgjalda
hins opinbera á sama
tíma og lands-
framleiðslan stendur í stað eða
dregst saman styttist í að Ísland
verði tvöfaldur heimsmeistari, bæði í
opinberum umsvifum og skatt-
heimtu. Það er óviðunandi.
Eftir höfðinu dansa limirnir. Af
fréttum af dæma telja stéttarfélög
opinberra starfsmanna nú lag að
sækja meiri kjarabætur en samið var
um í Lífskjarasamningi. Prófsteinn á
þróun kjaramála á Íslandi er nið-
urstaða í kjarasamningum hins op-
inbera. Lífskjarasamningurinn verð-
ur að marka leiðina fyrir samninga
opinberra starfsmanna. Annað er
óhugsandi. Fyrirtæki á einkamark-
aði verða að vera samkeppnishæf við
erlenda samkeppnisaðila og bregðast
við með fækkun starfsfólks ef sam-
keppnishæfni atvinnuveganna dalar.
Hið opinbera býr ekki við sambæri-
legt aðhald og þess vegna verður al-
menni vinnumarkaðurinn að leiða
kjaraþróun í landinu. Ef ríki og sveit-
arfélög leiða kjaraþróun mun al-
menni markaðurinn elta hana, þótt
svigrúm til launahækkana sé ekki
fyrir hendi. Það leiðir til fækkunar
starfsfólks og verðbólgu eins og
dæmin sanna. Kjör allra landsmanna
versna.
Þjóðin eldist. Hið opinbera stend-
ur frammi fyrir enn meiri áskor-
unum þegar kemur að útgjöldum á
næstu árum og áratugum. OECD
spáir því að útgjöld til heilbrigð-
ismála muni tvöfaldast á Íslandi á
næstu áratugum og verða 14% af
landsframleiðslu árið 2060. Þá valda
tæknibreytingar því að fjárfesta þarf
í menntun á öllum skólastigum til að
búa næstu kynslóðir betur undir
þær. Til dæmis verður að fjárfesta í
fullorðinsfræðslu til að aðstoða þá
sem missa vinnuna vegna tækni-
breytinga til að öðlast færni við ný
störf. Við blasir að þegar opinber út-
gjöld og skattheimta eru við efstu
mörk hins mögulega erum við ekki í
stakk búin til að takast á við þessar
áskoranir.
Versnandi efnahagshorfur og að-
lögun að þeim munu hafa víðtæk
áhrif á íslenskt efnahagslíf. Fram-
undan er krefjandi vetur, frekari
hagræðingar hjá fyrirtækjum, fækk-
un starfa og aukið atvinnuleysi. Nú
reynir á framtíðarsýn og stefnufestu
stjórnvalda. Með réttum ákvörð-
unum getum við snúið vörn í sókn.
Leggja verður áherslu á hagræðingu
í ríkisrekstri, aukna skilvirkni og
ekki síst forgangsröðun útgjalda.
Ríkið og sveitarfélög verða að bregð-
ast skjótt við breyttum aðstæðum,
líkt og fyrirtækin í landinu. Í fjár-
lagafrumvarpi næsta árs eru skatta-
lækkanir boðaðar, sem er fagnaðar-
efni, en meira þarf að koma til. Ef
fram fer sem horfir verður Ísland
áfram í sérflokki háskattaríkja í al-
þjóðlegum samanburði. Forgangs-
mál næstu ár er að skapa aukið rými
í ríkisrekstri til að lækka skatta og
styðja þannig við samkeppnishæfni
atvinnulífsins, fjölgun starfa og bætt
lífskjör landsmanna. Það er brýnasta
verkefni stjórnmálanna. Það gengur
ekki að fyrirtæki bregðist við breytt-
um aðstæðum og hagræði í rekstri
en hið opinbera sé undanskilið.
Eftir Halldór Benja-
mín Þorbergsson »Með áframhaldandi
aukningu útgjalda
hins opinbera á sama
tíma og landsfram-
leiðslan stendur í stað
eða dregst saman stytt-
ist í að Ísland verði tvö-
faldur heimsmeistari,
bæði í opinberum um-
svifum og skattheimtu.Halldór Benjamín Þorbergsson
Höfundur er framkvæmdastjóri
Samtaka atvinnulífsins.
Báknin á Myrká
Jónas Haralz fæddist ári eftir fullveldið, 6. októ-
ber 1919, og orðaði það svo sjálfur að hann væri
jafngamall og Hæstiréttur. Hann lést 13. febr-
úar 2012 á 93. aldursári. Ævi hans spannaði því
sögu sjálfstjórnar landsins sem er tímabil gríð-
arlegra framfara, en jafnframt öfga og óstöð-
ugleika. Foreldrar hans voru hugsjónafólk á
hinu andlega sviði. Faðir hans var Haraldur
Níelsson, guðfræðiprófessor og leiðandi spírit-
isti, en móðirin, Aðalbjörg Sigurðardóttir, var
einn helsti forkólfur guðspeki hérlendis. Jónas
sjálfur hafði einnig heitar hugsjónir – en öllu
veraldlegri – þar sem hann gerðist kommúnisti
sem svo títt var um unga menn á krepputím-
anum. Og eins og einnig var títt um unga, rót-
tæka menn varð kommúnisminn til þess að Jón-
as fékk áhuga á efnahagsmálum. Hann hóf nám
í efnaverkfræði í Stokkhólmi árið 1938 en venti
sínu kvæði í kross tveimur árum síðar og hóf
nám í hagfræði. Þó fór fyrir honum eins og
mörgum róttækum hagfræðingnum að hann las
sig frá kommúnismanum í náminu sjálfu.
Samt sem áður skráði hann sig í Sósíal-
istaflokkinn við heimkomu að námi loknu árið
1945 og tók sæti fyrir flokkinn í bankaráði
Landsbankans 1946. Það sama ár var hann
einnig í framboði fyrir flokkinn í bæjarstjórn-
arkosningum í Reykjavík sem og í alþingiskosn-
ingum í Þingeyjarsýslu. Framboðið nyrðra var
sögulegt fyrir þá sök að þar atti hann kappi við
sjálfan Jónas frá Hriflu er þá bauð sig fram í
síðasta skipti. Það var ekki fyrr en eftir 1948
sem Jónas dró sig hægt og hljótt út úr flokks-
starfi sósíalista, að eigin sögn, eftir slæma
reynslu af skipulagshyggju og eftir að yfirgang-
ur Sovétmanna í A-Evrópu var orðinn ber. Árið
1950 fluttist Jónas til Bandaríkjanna þar sem
hann hóf störf fyrir Alþjóðabankann og sinnti
einkum verkefnum í Suður-Ameríku.
Það var svo árið 1957 að Jónas var kallaður
heim til þess að gerast efnahagsráðgjafi fyrir
nýstofnaða vinstristjórn undir forystu Her-
manns Jónassonar. Fyrir Jónas var það ann-
aðhvort að hrökkva eða stökkva. Hann var 37
ára og gat vel hugsað sér frekari frama þar
vestra. En svo fór að hann sneri aftur. Hann
eyddi síðan næstu fjórum árum í það að reikna
bætur og millifærslur í gamla haftakerfinu þar
sem sífellt var verið að bjarga málum fyrir horn
með ýmsum neyðarráðstöfunum. Um umbætur
var ekki hægt að ræða. Það er hins vegar til
marks um það traust er Jónas naut þvert á
flokka, að hann varð áfram helsti efnahags-
ráðgjafi ríkisstjórnarinnar eftir stjórnarskipti
1960 – þegar hin sk. Viðreisn tók við. Eftir ára-
tugar starf með viðreisnarstjórninni gekk Jón-
as í Sjálfstæðisflokkinn árið 1971 og varð brátt
valinn þar til ýmissa trúnaðarstarfa. Hann
gerðist þá einnig mikilvirkur greinahöfundur og
hélt fram sjónarmiðum frjáls markaðar með
álíka rökfestu og hann hafði skrifað til stuðn-
ings kommúnismanum á unga aldri. Fyrir Jón-
as, eins og þjóðina, var tuttugasta öldin hug-
myndafræðilegt ferðalag. Það er líka góð
handfylli af íslenskum hagfræðingum er gengu
álíka langa leið frá vinstri til hægri á starfsævi
sinni líkt og Jónas Haralz, en enginn þeirra
naut svo óskoraðs trausts og trúnaðar á báðum
pólum eins og hann. Lýsir það meira en mörg
orð hæfileikum hans og mannkostum. Jónas
orðaði það sjálfur svo að þeir sem skiptu um
skoðun væru þeir sem raunverulega skiptu máli
þar sem þeir hefðu hugsað málin til hlítar.
Eftir „hrunið“ 2008 var Jónas oft spurður að
því hvaða lærdóm hægt væri að draga af
reynslu þjóðarinnar af fyrri áföllum sem hægt
væri að nýta gegn aðsteðjandi vanda. Hann
lagði þá ávallt áherslu á eitt og aðeins eitt atriði;
að Ísland mætti aldrei aftur grípa til hafta og
einangrunarstefnu sem kreppulausnar, en það
var sú leið sem landsmenn völdu til þess að
bregðast við kreppunni miklu árið 1930 og
leiddi þá út á einstigi óstjórnar og skömmtunar
eins og áður er frá sagt. Jónas sjálfur hafði eytt
drjúgum hluta af sinni starfsævi í það að reyna
að halda gamla haftakerfinu gangandi og reyna
að reikna skynsemi í eitthvað sem var í eðli sínu
óskynsamlegt.
Jónas vann ávallt verk sín af samviskusemi
og nákvæmni hvort sem hann var sammála eða
ósammála þeim forsendum sem hann þurfti að
vinna eftir. Listinn yfir trúnaðarstörf hans fyrir
opinbera aðila og félagasamtök er gríðarlega
langur. Hann stóð alltaf undir þeirri ábyrgð
sem honum var falin. Og gott betur. Meira um
vert er þó að orð hans höfðu ávallt vægi. Hann
var alltaf rödd skynseminnar og á hann var
ávallt hlustað þótt ekki væri alltaf farið eftir
ráðum hans. Árið 1969 varð hann bankastjóri
Landsbankans og stýrði bankanum í gegnum
tíma óðaverðbólgu og efnahagsóstjórnar næstu
ár á eftir. Árið 1988 fékk hann sig svo lausan og
sneri aftur til Bandaríkjanna, og starfaði fyrst
fyrir Alþjóðabankann og síðan að sjálfstæðum
verkefnum þar ytra. Loks sneri Jónas aftur
heim árið 1996, þá 77 ára, en ekkert var honum
meira fjarri en setjast í helgan stein. Hann fékk
skrifstofuaðstöðu á Hagfræðistofnun og lét
sannarlega til sín taka sem „emeritus“ við Há-
skólann.
Jónas var því áttræður þegar ég kynntist
honum – er ég kom heim frá námi árið 2000.
Jónas hafði sterka nánd og ákaflega yfirvegað
yfirbragð. Hann talaði ávallt af bæði öryggi og
festu, og mjög skipulega. Hann hafði einnig
aðdáunarvert minni og var gangandi alfræði-
orðabók um sögu tuttugustu aldar. Það var
ógleymanlegt að hlusta á hann standa upp og
flytja efnisríkar ræður blaðalaust og vitna sem
sjónarvottur um persónur og atburði langt aft-
ur fyrir fæðingu flestra viðstaddra. Ég minnist
því með mikilli þökk margra samtala við Jónas
Haralz um mál líðandi stundar sem og hagsögu
tuttugustu aldar. Er hann – að öðrum ólöst-
uðum – sá hagfræðingur íslenskur sem hvað
mest áhrif hefur haft á mig. Eftir að ég hætti
störfum hjá Arion banka árið 2011 og hóf aftur
starf við Háskólann settumst við Jónas aftur
saman og ákváðum að skrifa bók um hagsögu
tuttugustu aldar. Ég áleit það skyldu mína að
koma á prent þeim mikilvægu sögulegu heim-
ildum er sátu í kolli hans, – en svo fór þó ekki.
Jónas lést áður en við höfðum komið bókinni á
rekspöl. Það er – og verður – alltaf mín eftirsjá
að hafa ekki hafið verkið fyrr. Með Jónasi Har-
alz féll frá einn áhrifamesti og hæfasti hagfræð-
ingur Íslands á tuttugustu öld.
Ásgeir Jónsson hagfræðingur.
Jónas Haralz – aldarminning
Jónas Haralz „Hann var alltaf rödd skyn-
seminnar og á hann var ávallt hlustað þótt
ekki væri alltaf farið eftir ráðum hans.“