Morgunblaðið - 19.10.2019, Blaðsíða 23

23
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 19. OKTÓBER 2019
Hundur og hjól Þegar erindi eru rekin í miðborg Reykjavíkur kemur það
sér vel að geta gripið í nálægt hlaupahjól til að komast ferða sinna.
Eggert
Þrjátíu ár eru liðin
frá því Fukuyama
skrifaði sín þekktu
rit um Endalok sög-
unnar (End of hi-
story) um það leyti
sem Sovétríkin
hrundu og hann sá
fyrir sér lýðræði og
þingræði blómstra
og leysa vanda
mannkyns. Þetta var
á hápunkti nýfrjáls-
hyggjunnar með Reagan og
Thatcher í fararbroddi. Um sama
leyti var á vegum Sameinuðu þjóð-
anna verið að leggja drög að al-
þjóðasáttmálanum um loftslags-
breytingar, sem innsiglaður var á
Ríó-ráðstefnunni 1992. Þær vís-
bendingar sem þar voru dregnar
saman um áhrif iðnvæðingar á loft-
hjúp jarðar byggðu á áratuga
rannsóknum sem síðan hafa orðið
að vissu og fengið viðurkenningu
alþjóðasamfélagsins með Parísar-
samþykktinni í árslok 2015. Enn
finnast þó stjórnvöld og sterk
hagsmunaöfl sem berja höfðinu við
steininn og hafna augljósum stað-
reyndum, fremst í flokki Banda-
ríkin undir forystu Trumps. Á
þetta vorum við rækilega minnt við
Hringborð norðurslóða (Arctic
Circle) í Hörpu um síðustu helgi
þar sem öðrum bandarískum
stjórnmálamanni, John Kerry,
utanríkisráðherra 1913-1917, voru
veitt verðlaun af aðstandendum
samkomunnar. Með því var undir-
strikað hvað er í húfi í loftslags-
málum í forsetaskosningunum
vestra eftir tvö ár, þótt í raun
gangi einnig flestar
aðrar ríkisstjórnir und-
ir próf fram að þeim
tíma.
Afrek Ólafs Ragn-
ars og aðstoðarfólks
Hringborð norðurs-
ins hefur frá árinu 2013
verið árviss haust-
viðburður í Hörpu og
nú er búið að dagsetja
slíkar samkomur næstu
þrjú árin. Ég er sann-
færður um að engir
fundir hérlendis hafa á
þessu skeiði vakið aðra eins athygli
á Íslandi vítt um veröld og Arctic
Circle. Sú blanda af fyrirlesurum
og þátttakendum sem fyllt hafa
húsakynnin í Hörpu er í senn
óvenjuleg og einstök þar sem sam-
an eru leiddir áberandi stjórnmála-
menn, vísindamenn og fólk úr við-
skiptalífi allt frá Peking vestur um
til Washington til að ræða málefni
norðurslóða í víðu samhengi og
einnig sértækt að eigin vali. Skipu-
lagið hefur þróast og heflast frá ári
til árs og aðsóknin vaxið, ekki síst
með ungu fólki sem nú dregur
vagninn gegn loftslagsvánni. Auk
tilkvaddra þátttakenda gefst
áhugafólki, samtökum og fyrir-
tækjum hér kostur á að kynna sín
áhugasvið. Eðlilega fá málefni
norðurslóða mesta áherslu og
þannig var dagskráin í ár mikilvæg
lyftistöng fyrir Grænlendinga og
samstök frumbyggja. Sem heild er
samkoma sem þessi geysilegur
fróðleiksbrunnur, bæði það sem
sækja má í einstök erindi og tilvís-
anir í frekari heimildir, en einnig
þau tengsl sem myndast manna á
milli. Ég hef ekki yfirlit um þátt-
töku Íslendinga í þessum við-
burðum, en sýnist þó að áhugi al-
þingismanna okkar á samkomu
sem þessari mætti vera meiri.
Hingað leggja leið sína allmargir
af landsbyggðinni og m.a. virtust
mér Akureyringar nú eiga hér góð-
an hlut að máli. Stofnun Vilhjálms
Stefánssonar á Akureyri stendur
hér líka árlega fyrir dagskrá með
völdum fyrirlesurum, og að þessu
sinni flutti Michael Bravo frá Cam-
bridge frábært erindi um norður-
pólinn í sögulegu ljósi.
Ört versnandi horfur
Ekki þarf langt að leita til að fá
staðfestingu á vaxandi áhrifum
hlýnunar af mannavöldum síðustu
árin. Daglegar fréttir tengjast
stigmögnun veðurfarsþátta á um-
hverfi okkar, auknum eyðilegging-
armætti fellibylja, skógareldum
sem eru orðnir æ tíðari um allt
tempraða beltið, rýrnun skóga og
annars lífríkis í Mið-Evrópu, að
ógleymdri bráðnun og hörfun jökla
hér og annars staðar. Því síðast-
talda er vel til skila haldið með
skriðjöklamyndum Ólafs Elías-
sonar í blaðauka Morgunblaðins
um norðurslóðir („Björgum heim-
inum“) nú í aðdraganda Arctic
Circle. Ekki vantar mælingar til að
staðfesta það sem hér er að gerast.
Frá því um 1980 hefur meðalhiti á
jörðinni hækkað um sem svarar
+0,18°C á hverjum áratug og upp
á síðkastið skotist yfir 1°C yfir
meðaltalið frá tímabilinu 1850-1900
(Berkeley Earth-stofnunin). Hlýn-
unin er hins vegar langtum örari
en þessu nemur á norðurslóðum.
Markmið Parísarsamkomulagsins
er að stöðva þessa háskalegu þró-
un við 1,5-2°C meðalhita, en því
marki yrði ekki náð með núverandi
hraða hlýnunar fyrr en á árunum
2040-2065. Það þarf ekki mikið
ímyndunarafl til að gera sér í hug-
arlund þau áhrif sem þessu myndu
fylgja um veröld víða. Hér skiptir
því öllu máli, ekki aðeins að ná að
stöðva hlýnun við ofangreind
mörk, heldur að koma á því jafn-
vægi sem til þarf í orkubúskap fyrr
en seinna. Losun CO frá orku-
framleiðslu jókst hins vegar um
1,7% á síðasta ári og hefur aldrei
verið meiri. Milliríkjanefnd SÞ um
loftslagsbreytingar segir líka í
skýrslu um síðasta ár, að miðað við
áætlanir ríkja heims í loftslags-
málum stefni í hlýnun upp á 3-4°C
um aldamótin 2100.
Vendipunktar í loftslagsþróun
Í Hringborði norðurslóða eins og
annars staðar þar sem loftslags-
þróunin er til umræðu velta menn
því fyrir sér, hvort og hvenær unnt
sé að stöðva hlýnun við þau mörk
sem Sameinuðu þjóðirnar hafa sett
sér og hvaða breytingar geti leitt
af sér allsherjarháska (tipping
points). Í því sambandi horfa vís-
indamenn ekki síst til bráðnunar
Grænlandsjökuls og jökla suður-
skautsins, sem gjörbreyta myndi
sjávarstöðu. Um þetta var rætt á
sérfundum og á aðalfundi Arctic
Circle. Meðal þeirra sem þar töl-
uðu og sátu fyrir svörum var Stef-
an Rahmstorf frá þýsku Loftslags-
stofnuninni í Potsdam, sem veitir
þýskum stjórnvöldum ráðgjöf.
Fyrir liggur að forysta hennar er
afar ósátt við nýssamþykkta stefnu
þýskra stjórnvalda í loftslags-
málum, sem hún telur ganga alltof
skammt. Rahmstorf var spurður í
Hörpu hvernig hann mæti horf-
urnar fyrir hönd sinna afkomenda.
Svarið var einfalt: Ég er óttasleg-
inn (I‘m scared). Ég hygg að það
sé einmitt tilfinnig flestra sem
gera sér ljósan þann vanda sem
mannkynið hefur komið sér í, ekki
síst í ljósi allsófullnægjandi við-
bragða ráðamanna ríkja heims
gagnvart því sem við blasir.
Baráttan heldur áfram
Uppreisn ungs fólks víða um
lönd gegn þeim horfum sem við
blasa, vekur vissulega vonir um
viðnám gagnvart þessari sjálf-
heldu. Nýlegt frumkvæði forstjóra
Sameinuðu þjóðanna gegn lofts-
lagsvánni var gott innlegg, sem
vonandi kallar fram aðgerðir. En
brekkan fram undan er gífurlega
brött og þar er m.a. við ríkjandi
efnahagskerfi að fást með sívax-
andi misskiptingu og hagvaxtar-
kröfu sem vinnur gegn brýnustu
breytingum í loftslagsmálum. Um
þau efni og álag á auðlindir jarðar
vegna stjórnlausrar fólksfjölgunar
var lítið rætt að þessu sinni við
hringborðið í Hörpu. En Arctic
Circle kemur saman á ný að ári og
hver dagur þangað til kallar á við-
nám gegn vaxandi háska.
Eftir Hjörleif
Guttormsson » Sem heild er
samkoma eins og
Hringborð norðurslóða
geysilegur fróðleiks-
brunnur sem og þau
tengsl sem þar myndast
manna á milli.
Hjörleifur
Guttormsson
Höfundur er náttúrufræðingur.
Heimsbyggðin að falla á tíma
Hinn 6. september
1999 birtist grein eftir
undirritaðan í DV,
sem bar heitið
„Undirskriftasöfnun
til varnar hálendis-
perlum“. Þar var í
fyrsta sinn lagt til, að
fram færi undir-
skriftasöfnun til varn-
ar hálendisperlunni á
Eyjabökkum.
Hinn 7. október 1999 lagði ég
fram tillögu í borgarstjórn Reykja-
víkur um að Reykjavíkurborg sem
45% eigandi Landsvirkjunar krefð-
ist lögformlegs mats á umhverfis-
áhrifum Fljótsdalsvirkjunar. Til-
lögunni var vísað frá með 11
atkvæðum gegn þremur, með frá-
vísunartillögu borinni upp af R-
listanum, þar sem því var haldið
fram að Reykjavíkurborg kæmi
málið ekki við!
Hinn 19. október 1999 hittust sjö
einstaklingar á fundi, þar sem
stofnun Umhverfisvina, undir
minni forystu, var ákveðin. Auk
mín mættu á fundinn Gunnar
Hólm Hjálmarsson, Gunnar Helga-
son, Hjálmar H. Ragnarsson, Sig-
mar B. Hauksson, Stefán Aðal-
steinsson og Sveinn Aðalsteinsson.
Styrkur þessa hóps var einkum sá
að hann var þverpólitískur og hafði
grasrótartengsl við útivistarfólk og
náttúruunnendur.
Fyrir lá, á þessum tíma, að eng-
in starfandi umhverfis- og náttúru-
verndarsamtök treystu sér í það
risavaxna verkefni sem söfnun
handskrifaðra undirskrifta um land
allt fæli í sér. Þar yrði kröfunni
um lögformlegt umhverfismat sam-
kvæmt nýjum lögum, en ekki
gömlum lögum frá 1991, fylgt eftir
til hins ýtrasta. Sú forneskjulega
aðgerð, sem fyrirhuguð Fljótsdals-
virkjun var stæðist
engin umhvefisleg rök
og raunar ekki efna-
hagsleg rök heldur, þó
að í engu væri tekið
tillit til gífurlegra
náttúruspjalla með
risalóni á Eyjabökkum
og opnum skurðum
eftir endilangri Fljóts-
dalsheiði. Með aug-
ljósum þjóðarvilja
skyldi virkjanaofforsi
Alþingis hnekkt. Al-
þingi samþykkti virkj-
analeyfi vegna Fljótsdalsvirkjunar
21. desember 1999 með 39 atkvæð-
um gegn 22.
Allt frá því fyrir stofnun Um-
hverfisvina hafði ég verið í sam-
bandi við þá Hagkaupsbræður,
Sigurð og Jón Pálmasyni, og leitað
ásjár hjá þeim um fjárhagslegan
stuðning til að svo yfirgripsmikil
undirskriftasöfnun gæti fengi
skrifstofuhúsnæði og ráðið til sín
starfsfólk. Það varð úr að
Umhverfisvinir fengu skrifstofuað-
stöðu í Síðumúla 34 og tveir starfs-
menn voru ráðnir. Það voru Jakob
Frímann Magnússon tónlist-
armaður, sem var ráðinn fram-
kvændastjóri samtakanna, og
Kristín Halldórsdóttir, fv. al-
þingiskona, en hún hélt utan um
skrifstofuna í Síðumúla.
Undirskriftasöfnun Umhverfis-
vina hófst formlega með glæsi-
legum fundi í Síðumúlanum hinn
10. nóvember 1999. Þar fluttu
ávörp, auk okkar Jakobs og Krist-
ínar, Steingrímur Hermannsson,
fv. forsætisráðherra, Hákon Aðal-
steinsson, skáld og skógarbóndi frá
Húsum, og Þóra Guðmundsdóttir,
arkitekt á Seyðisfirði.
Gríðarlega hörð mótstaða var við
undirskriftasöfnunina hjá ýmsum
hagsmunaaðilum. En þrátt fyrir að
undirskriftalistar væru rifnir um
land allt komu í hús yfir 45.000
undirskriftir. Þær voru afhentar
forsætisráðherra, umhverfis-
ráðherra og iðnaðarráðherra í and-
dyri Alþingis 14. febrúar árið 2000,
af okkur Hákoni Aðalsteinssyni,
Kristínu Halldórsdóttur og Sveini
Aðalsteinssyni. Sama dag afhenti
Jakob Frímann Magnússon, ásamt
Ásdísi Franklín, íklæddri fjallkonu-
búningi, forráðamönnum Norsk
Hydo skjal þessu til staðfestingar í
Ósló.
Þrátt fyrir að Alþingi hunsaði
þjóðarviljann í þessu máli, þá virtu
Norðmenn hann. Sex vikum eftir
afhendingu undirskriftalistanna
lýsti Norsk Hydro því yfir, að hætt
yrði við Fljótsdalvirkjun. Hetjuleg
og fórnfús barátta Umhverfisvina
hafði skilað sér til komandi kyn-
slóða og 30. mars árið 2000 verður
skráður í sögubækurnar sem
stærsti sigurdagur lýðræðislegrar
umhverfisverndarbaráttu á Íslandi.
Frá því að undirritaður hóf bar-
áttu sína fyrir undrirskriftasöfnun
til bjargar hálendisperlunni Eyja-
bökkum, hinn 6. september árið
1999, liðu alls 207 dagar þar til
Norsk Hydro hætti við Fljótsdals-
virkjun, hinn 30. mars árið 2000.
Þessi barátta var löng og erfið
hvern einasta dag. Það var fyrst
og fremst eldheitri hugsjón, fum-
kvæði, fórnfýsi, þrautseigju og út-
haldi margra að þakka að þessi
mikli lýðræðissigur vannst.
Eftir Ólaf F.
Magnússon » Þrátt fyrir að undir-
skriftalistar væru
rifnir um land allt komu
í hús yfir 45 þúsund
undirskriftir.
Ólafur F. Magnússon
Höfundur er læknir og fv. borgar-
stjóri. Hann var forsvars- og
ábyrgðarmaður undirskrifta-
söfnunar Umhverfisvina.
Undirskriftasöfnun Umhverf-
isvina bjargaði Eyjabökkum