Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2019, Qupperneq 28

Stór hluti fólks vinnur utan hefðbundins dagvinnutíma og vakta-
vinna getur haft margvísleg áhrif á svefn, líðan og heilsu. Það er þó
nokkuð einstaklingsbundið hversu vel fólk nær að aðlagast breyti-
legum vinnutíma og sumir þola vaktavinnu mun betur en aðrir.
Dr. Erla Björnsdóttir hélt erindi fyrir hjúkrunarfræðinga í húsakynnum félags ís-
lenskra hjúkrunarfræðinga fyrr á þessu ári um mikil vægi svefns fyrir líkamlega og
andlega heilsu, dægursveiflu og áhrif hennar á frammistöðu fólks en hún hefur sérhæft
sig rannsóknum og meðhöndlun svefnvandamála. Í erindinu fjallaði hún meðal annars
um algeng svefnvandamál og gaf góð ráð sem stuðla að bættum nætursvefni. Sérstök
áhersla var á svefn hjá vaktavinnufólki líkt og á við um marga hjúkrunarfræðinga. Erla
lauk Ba-prófi í sálfræði frá háskóla Íslands 2007, kandídatsprófi frá háskólanum í
Árósum 2009 og doktorsprófi í líf- og læknavísindum 2015. hún er stofnandi og
stjórnarformaður Betri svefns.
Hvernig er svefn vaktavinnufólks
öðruvísi?
Svefnvandamál eru algengari hjá þeim sem stunda vaktavinnu og rannsóknir hafa sýnt
að vaktavinnufólk fær allt að 7 klst. styttri svefn á viku en aðrir. að sama skapi kvarta
um 20% vaktavinnufólks um slæman svefn, dagssyfju og einbeitingarskort (Åkerstedt,
2003).
Í líkamanum er svokölluð líkamsklukka sem hefur áhrif á svefn- og vökumynstur
okkar. Þessi klukka stjórnast að verulegu leyti af birtubreytingum sem stýra fram-
leiðslu á hormóninu melatónín. Styrkur melatóníns í blóðinu eykst þegar dimmir á
kvöldin og á stóran þátt í að stilla líkamsklukkuna og stuðla með því að syfju. Dags-
birta temprar hins vegar framleiðslu melatóníns þar sem styrkur þess minnkar um
leið og sólarljós berst til augnanna og það gerir okkur auðveldara að vakna og eykur
árverkni okkar. Líkamshiti okkar er líka breytilegur eftir tíma dags og hefur áhrif og
svefn og vökumynstur. Líkamshitinn hækkar nokkuð ört á morgnana en það eykur
árvekni og hjálpar okkur að vakna. Á kvöldin (oftast um kl. 22-23) verður hitalosun
í líkamanum þar sem líkamshitinn lækkar og þetta stuðlar að syfju. Líkamshitinn
heldur svo áfram að lækka og nær lágmarki um kl. 4:30 á morgnana en þá er mela-
tónínframleiðsla einmitt í hámarki. flestir sem hafa vakað á þessum tíma (t.d. vegna
næturvakta) kannast við að aukin syfja og hrollur sækir gjarnan að á þessum tíma-
punkti. Svo þegar líður á morguninn eykst orkan gjarnan þrátt fyrir lengri vöku en
þá er það hækkun á líkamshita og lækkun melatóníns sem hefur þar áhrif. að auki
er dægursveifla í flestri líkamsstarfsemi okkar og árvekni, athygli og einbeiting er
mismunandi eftir tíma sólarhrings. Á nóttinni, þegar líkamshiti okkar er lægstur og
öll starfsemi líkamans er í lágmarki, eigum við gjarnan erfiðara með að bregðast hratt
við áreitum og líkur á mistökum og slysum aukast (Cagnacci o.fl., 1992). Þegar við
reynum að vaka og vinna en líkamsklukkan segir að við eigum að vera sofandi, geta
skapast ákveðin vandamál. Dæmi um slíkt sem margir kannast við, er svokölluð
þotuþreyta (e. jet lag) þar sem erfitt er að koma jafnvægi á svefn- og vökumynstur
eftir að ferðast er yfir tímabelti.
28 tímarit hjúkrunarfræðinga • 2. tbl. 95. árg. 2019
Svefn hjá vaktavinnufólki
Erla Björnsdóttir
Erla Björnsdóttir.