Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2019, Qupperneq 70

upphaf 20. aldar einkenndist af stórauknum áhuga almennings
og ráðamanna á umönnun ungbarna hér á landi sem og er-
lendis enda nýbura- og ungbarnadauði þá enn töluverður þó
hann hefði minnkað mikið frá því um miðja 19. öld. Á fyrri
helmingi 20. aldar lækkaði dánartíðni nýbura úr um 50 af
hverjum 1000 nýburum í um 20. helstu dánarorsakir nýbura á
þessum tíma mátti rekja til meðfæddra sjúkdóma, sýkinga,
öndunarerfiðleika, ofkælingar, fæðuerfiðleika eða þyngdartaps.
Dánartíðni þeirra sem lifðu af nýburaskeiðið, þ.e. fyrsta mán uð -
inn, var um 60 af hverjum 1000 börnum í upphafi aldarinnar
en fór niður í um 20 af 1000 um miðbik hennar. Til saman-
burðar deyr í dag um 1 af hverjum 2000 börnum á nýburaskeiði
og helstu orsakirnar eru sýkingar, fylgikvillar fyrirburafæðinga
og fósturköfnun (e. birth asphyxia) sem samanlagt valda um
80% af nýburadauða um allan heim en meðfæddir gallar koma
þar á eftir (Loftur guttormsson o.fl., 2001; ragnhildur hauks-
dóttir, 2013).
Flestar barnsfæðingar í heimahúsum
fram til 1949
Á fyrri helmingi 20. aldar var þekking á örverum nýtilkomin,
hreinlæti var oft ábótavant, fátækt var algeng og máttu heil-
brigðisvísindin sín næsta lítils í baráttunni gegn nýbura- og
ungbarnadauða. Samtímis fór bætt læknis-, ljósmæðra- og
hjúkr unarþjónusta á Íslandi að hafa áhrif til að draga úr ný -
bura- og ungbarnadauða, fyrst og fremst með óbeinum hætti,
þ.e. með almennum heilbrigðisráðstöfunum og fyrirbyggjandi
heilsu gæslu aðgerðum. Þetta var til að mynda gert með því að
efla vitund almennings um mikilvægi brjóstagjafar, hreinlætis
og sóttvarna (Loftur guttormsson o.fl., 2001; Mar grét guð -
mundsdóttir, 2010).
fram til ársins 1949 áttu flestar barnsfæðingar á Íslandi sér
stað við mismunandi aðbúnað í heimahúsum og þar var annast
um veika nýbura og fyrirbura. Margar frásagnir eru til um
fyrir bura eða mjög lítil börn sem fæddust víðs vegar um landið.
Sögur eru um að þau hafi verið sett í skókassa með ull eða ein-
hverju hlýju og kassinn hafður við miðstöðvarofninn til að
halda hita á barninu. notað var áhald líkt og dropateljari, eða
grisja eða dula við næringargjöfina, en lítið annað var gert.
Í mörgum tilvikum önnuðust ljósmæður börnin eða vöktu yfir
þeim. Sagnir eru einnig til um lífgunartilraunir á nýburum en
ekki tiltekið í hverju þær fólust. Sögurnar segja að mörg af þess -
um börnum hafi komist á legg og dafnað vel. Sennilegt er að flest
þessara litlu barna hafi fremur verið léttburar (létt miðað við
meðgöngualdur) en fyrirburar, þar sem vitað er að lífeðlis fræði -
lega hafa miklir fyrirburar ekki getað lifað af án að stoðar.
Fæðingardeild Landspítala
Eftir að fæðingardeild Landspítala tók til starfa árið 1949 voru
konur hvattar til að fæða þar. Önnuðust fæðingarlæknar og
ljósmæður meðferð veikra nýbura og fyrir bura. Þegar barna-
deild Landspítalans tók til starfa árið 1957 hófust afskipti
barna lækna og hjúkrunarfræðinga af þessum börnum. Eitt
fyrsta skrefið við að skipu leggja meðferð nýbura á Íslandi var
tekið árið 1961 þegar barnalæknirinn gunnar Bier ing var ráð -
inn í hlutastarf við fæðingardeildina. hlutverk hans var að hafa
umsjón með nýburum fæddum á deildinni og síðar líka nýbur -
um sem fæddust á fæðingarheimili reykjavíkur. hann ásamt
læknum, ljósmæðrum og hjúkrunarfræðingum deildarinnar
réðst strax í að bæta ófullnægjandi aðstöðu fyrir veika nýbura
hér á landi, og var stofnun sérstakrar nýburadeildar eitt þeirra
atriða sem mest áhersla var lögð á. Á árunum 1960 til 1970 varð
ör þróun erlendis í lækningum og hjúkrun veikra nýbura og
fyrirbura sem mátti rekja til vitundarvakningar um að bjarga
mætti mörgum börnum sem voru veik við fæðingu, veiktust
stuttu eftir fæðingu eða fæddust fyrir tímann með bættri
læknis- og hjúkrunarmeðferð. Áður hafði megináherslan verið
lögð á heilsu móðurinnar og álitið að lítið væri hægt að gera
fyrir þessa litlu sjúklinga (jorgensen, 2010). Talið er að andlát
Patrick Bouvier kennedy, þriðja barns john f. kennedy þáver-
andi forseta Bandaríkjanna og konu hans jacqueline, hafi valdið
straumhvörfum í nýburalækningum. Drengur inn fæddist í
byrjun ágúst árið 1963 eftir rúmlega 34 vikna meðgöngu og vó
2112 grömm. hann lést tæplega tveggja sólarhringa gamall úr
glærhimnusjúkdómi (respiratory distress). Dauði hans vakti
almenning, lækna og ráða menn til meðvitundar um bæði þörf-
ina fyrir sérstakar nýburagjörgæsludeildir og þörfina á aukinni
þekkingu um sértæka meðferð fyrir þenn an hóp barna (jorgen -
sen, 2010).
70 tímarit hjúkrunarfræðinga • 2. tbl. 95. árg. 2019
Upphaf þjónustu við veika nýbura á Íslandi
— stofnun Vökudeildar
Ragnheiður Sigurðardóttir1, Rakel B. Jónsdóttir2, Margrét Ó. Thorlacius3
1 Deildarstjóri Vökudeildar Landspítala frá 1976 til 2010.
2 Sérfræðingur í nýburahjúkrun Vökudeild Landspítala.
3 Deildarstjóri Vökudeildar Landspítala frá 2010.