Hugur og hönd - 01.06.2002, Page 4

Víravirki
Víravirki er gömul smíðatækni á silfur,
sem lengi hefur þekkzt hér á landi, og
hafa sumir jafnvel haldið, að þetta sé
forn og séríslenzk hefð. Svo er þó ekki,
víravirkið er alþekkt víða og langtum
eldra en Islandsbyggð. Það er talið kom-
ið hingað frá býsanzka ríkinu og Márum
snemma á miðöldum, og enn var það
snemma á 20. öld eins konar alþýðu-
handiðn í Balkanlöndum og Italíu,
Portúgal, Þýzkalandi og Noregi. Á Is-
landi blómstraði það langt fram eftir 20.
öld, einkum í hvers konar skartgripum
og var jafnvel fyrr haft í margs konar
gripi aðra.
Víravirki er venjulegast kallað filigran
á nálægum málum, filigree á ensku, og er
það heiti komið úr latínu, filum, sem
merkir þráður, og granum, sem merkir
korn. Enda var gamla víravirkið oft kall-
að kornsett víravirki. Þá voru smá-silfur-
kúlur kveiktar á víravirkið til frekara
skrauts, þótt ókornsett víravirki þekkist
einnig.
Gamla víravirkið var tvinnað saman úr
fínum silfurvír, og af því kemur íslenzka
nafnið. Það var oft beygt í hringi sem
kveiktir voru á flötinn, og kornsett,. „það
gamla kornsetta víravirki" eða „snúru-
Þór Magnússon.
lagða víravirkið”, eins og Sigurður Vig-
fússon skrifar sums staðar í Skýrslu um
Forngripasafn Islands, þar sem hann lýsir
silfurgripum, enda telur hann það greini-
lega mun eldra en þá gerð víravirkis, sem
þá var algengast og við þekkjum bezt.
Hinir elztu varðveittu íslenzku víra-
virkisgripir eru einnig úr snúrulögðu
víravirki, enda virðist það hafa verið
mest smíðað hér og reyndar fram á 19.
öld. Það var kveikt á hnappa, beltis-
stokka og sylgjur, einnig á kaleiksfætur
og bakstursöskjur.
Hið yngra víravirki er hins vegar tíðast
úr dregnum og skrúfúðum vír. Var vírinn
þá sleginn til grannur og dreginn síðan í
dragsmiðju gegnum gat á löð, sífellt
mjórra og mjórra þar til hann hafði náð
þeim fínleika sem sem óskað var. Síðan
var vírinn dreginn milli tveggja kinna úr
tré, þannig að hann varð flatur, og að
lokum dreginn gegnum skrúfvals, sem
gerði þverrendur á brúnirnar, kallaðar
skrúfur. Þessi skrúfaði vír var þá tilbúinn
í víravirkið og var síðan klipptur í viðeig-
andi lengjur og undinn með töng, settur
síðan innan í höfuðbeygjurnar og kveikt-
ur þar fastur.
Lengi vel var kveikt með lóðpípu, sem
svo var oftast kölluð, við loga á sérstök-
um lampa og blásið að með lóðpípunni,
þannig að logann lagði á gripinn sem
kveikja skyldi, en honum var haldið á
tréplötu, síðar oft asbestplötu, að lamp-
anum. Svonefnt slaglóð var haft við
kveikinguna, en það var silfurblandaður
málmur með lægra bræðslumarki en
silfrið sjálft. Slaglóðið var sorfið niður og
stráð síðan yfir víravirkið, og er loginn
lék um hlutinn bráðnaði slaglóðið og
rann að víravirkinu, eða þar sem kveikja
skyldi, og storknaði síðan, „kveiktist
fast”. En auðvitað varð að viðhafa gætni
svo að silfrið í smíðisgripnum bráðnaði
ekki líka.
Víravirki sést fyrst nefnt hérlendis um
1400, en þá er Utskálakirkja sögð eiga al-
gylltan kaleik „með víravirkjum”. Er lík-
legt að þar sé um að ræða kaleik líkan
þeim miðaldakaleik, sem enn er í Odda-
kirkju, en á honum eru stétt og leggur al-
sett þéttu, kornsettu hringavíravirki, og
víravirki er á hnúðnum einnig. Vel getur
hann verið íslenzkur, en lagið er gotneskt
og kaleikurinn væntanlega frá 14. öld.
Árið 1483 er talað í heimild um silfur
„smelt [þ.e. emalerað] [og] með víravirki”,
Sprotabelti með mjögþéttu víravirki, smíðað af Guðmundi Stefánssyni í Kvíum í
Þverárhlíð, d. 1879. Þjms. 3798. Ljósm. Ivar Brynjólfsson.
4 HUGUROGHÖND