Íslenskt mál og almenn málfræði - 2015, Qupperneq 69

anton karl ingason
Samleguhamlan í beygingu íslenskra nafnorða
1. Inngangur
Þessi grein fjallar um fyrirbrigði í orðhlutafræði sem mætti nefna sam-
leguhömluna.1 Þessi hamla segir að samhengisháð myndbrigði (e. con-
textual allomorphy) geti eingöngu stjórnast af línulega samliggjandi
myndönum, þ.e.a.s. þeim sem eru næst á undan og eftir myndbrigðun-
um.2 Hamlan spáir því að grundvallarmunur ætti að vera á því hvernig
beygingarmynstur málhafi getur tileinkað sér eftir því hvort beygingar-
myndanið er við hlið rótar eða hvort annað myndan kemur á milli rótar
og beygingar. Beygingu sem málhafi getur tileinkað sér eru því settar ólík-
ar skorður í orðum eins og leik-ur og leik-ar-i þó að bæði orðin séu nafn-
orð og bæði séu leidd af sömu rót.
Þau gögn sem eru til skoðunar eru myndbrigði í íslenskri nafnorða -
beygingu.3 Það er áhugavert að skoða íslensk nafnorð í þessu samhengi
vegna þess að samleguhamlan spáir því að rótarskilyrt myndbrigði séu
útilokuð ef eitthvert viðskeyti er borið fram milli rótar og beygingar en
íslensk nafnorð bjóða upp á aragrúa tilvika þar sem mögulegt er að leita
hugsanlegra gagndæma. Greinin byggir fyrst og fremst á samanburði
dæma af því tagi sem lýst er í (1). Þeirri venju verður fylgt að nota fern-
ingsrótarrithátt fyrir rætur þegar vísað er í rót sem formlega einingu. Enn
fremur verður merkimiðinn n notaður fyrir nafnorðsviðskeyti (e. nom-
inalizer), en það hugtak samsvarar nokkurn veginn afleiðsluviðskeyti sem
býr til nafnorð í hefðbundinni málfræði. Munurinn á (1a) og (1b) felst í
því hvort viðkomandi orð hafa nafnorðsviðskeyti eða ekki.
Íslenskt mál 37 (2015), 69–80. © 2015 Íslenska málfræðifélagið, Reykjavík.
1 Ég þakka ritstjóra, nafnlausum yfirlesurum, David Embick, Einari Frey Sigurðssyni
og Hjördísi Stefánsdóttur gagnlegar ábendingar og samtöl. Höfundur ber ábyrgð á öllum
mistökum sem eftir standa.
2 Orðið samlega er notað hér frekar en grannstaða vegna þess að grannstaða er stund-
um notuð um stigveldisvensl í hríslu þegar talað er um grannstöðuskilyrðið (e. subjacency
condition), sbr. t.d. Eirík Rögnvaldsson (1995). Samlega er línulegt samband tveggja mynd-
ana sem eru hlið við hlið.
3 Hér má nefna til samanburðar að samlega í rótarmyndbrigðum íslenskra sagnorða
kemur við sögu hjá Wood (2012:128).