Morgunblaðið - 25.06.2020, Blaðsíða 37

UMRÆÐAN 37
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 25. JÚNÍ 2020
BROTINN
SKJÁR?
Við gerum v
allar tegun
síma, spjaldtö
og t
ið
dir
lva
ölva
Bolholti 4, 105 • Reykjavík • S 534 1400 • www.smartfix.is
s n j a l l t æ k j a þ j ó n u s t a
„Landinn eykur
neyslu gosdrykkja“ var
fimm dálka fyrirsögn á
síðu 2 í Morgunblaðinu
í gær. Fullyrðingin var
byggð á kynningu land-
læknisembættisins á
svokölluðum lýð-
heilsuvísum fyrir árið
2020 sem fram fór á
Selfossi í fyrradag. Þar
voru birtar niðurstöður
könnunar embættisins,
sem sýna að fullorðnum sem segjast
drekka gosdrykki daglega fjölgar lít-
illega á milli áranna 2018 til 2019, eða
úr um 20% í 21,3%. Hlutfall nemenda
í 5.-7. bekk sem segjast drekka gos-
drykki daglega er svipað, eða 19,3%.
Í kynningu Dóru Guðrúnar Guð-
mundsdóttur, sviðsstjóra lýðheilsu-
sviðs landlæknisembættisins, kom
fram sú fullyrðing að Íslendingar
ættu Norðurlandamet í neyzlu gos-
drykkja. Hún fullyrti jafnframt að
mikilvægasta aðgerðin til að draga
úr offitu væri að auka álögur á gos-
drykki, en landlæknisembættið hef-
ur ítrekað lagt til að sérstakir gos-
skattar verði lagðir á og Svandís
Svavarsdóttir heilbrigðisráðherra
gert þær tillögur að sínum.
Við þetta er ýmislegt að athuga.
Í fyrsta lagi segja tölur um tíðni
gosdrykkjaneyzlu okkur ekkert um
magnið. Það er því ákaflega hæpið að
álykta út frá niður-
stöðum um hversu
margir segjast drekka
gosdrykki daglega að
gosneyzla hafi aukizt.
Sérfræðingar land-
læknisembættisins
geta illa verið þekktir
fyrir slíka meðferð á
tölfræðilegum gögnum.
Neyzlan breytist
hratt – án skatta
Í öðru lagi birtir
landlæknisembættið
ekki tölur um drykkju á
sykruðum gosdrykkjum sérstaklega
– sem eru væntanlega offituvaldur-
inn sem embættið vill ráðast gegn –
heldur eru birtar niðurstöður um
heildarneyzlu gosdrykkja. Frétt
Morgunblaðsins fylgir mynd af sykr-
uðum gosdrykkjum í búðarhillu. Ef
hins vegar væru bornar saman
myndir úr gosdrykkjahillum verzl-
ana fyrir fimm árum og nú, myndi
vekja athygli hvað hlutur vatns-
drykkja hefur vaxið á kostnað sykr-
aða gossins.
Staðreyndin er sú að á undan-
förnum árum hefur gosdrykkja-
neyzla breytzt hratt. Hlutfall sykr-
aðra gosdrykkja hefur lækkað
stórlega síðustu fjögur ár, eða úr
48% niður í 41%. Á sama tíma hefur
hlutur kolsýrðra vatnsdrykkja vaxið
hröðum skrefum. Samkvæmt gögn-
um frá Nielsen/Markaðsgreiningu,
sem byggjast á beinhörðum sölutöl-
um frá 95% matvöruverzlana á Ís-
landi, jafnt stórmörkuðum sem benz-
ínstöðvum, jókst sala gosdrykkja um
5% á síðasta ári. En þar með er ekki
öll sagan sögð. Sala á sykruðum
drykkjum minnkaði um 5% en sala á
sykurlausum drykkjum jókst um
14% og öll aukningin er því til komin
vegna heilsusamlegra vals neytenda.
Vatnsdrykkir eru rúmlega 30% af
sölunni, en hlutfall þeirra árið 2016
var 25%.
Þannig dregst hlutfallsleg neyzla á
sykruðum gosdrykkjum hratt saman
og heildarsala þeirra minnkar einnig.
Þetta gerist án skatta eða annarrar
opinberrar neyzlustýringar, annars
vegna þess að gosdrykkjaframleið-
endur hafa sett sér markmið um að
minnka sykur í framleiðslu sinni og
hins vegar vegna þess að neytendur
kalla í sívaxandi mæli eftir ósykr-
uðum drykkjum. Það vekur óneitan-
lega spurningar af hverju land-
læknisembættið hagar könnunum
sínum ekki þannig að það geti birt
sundurgreind svör um þróunina í
neyzlu sykraðra gosdrykkja annars
vegar og ósykraðra og vatnsdrykkja
hins vegar. Það vekur líka furðu að í
kynningu embættisins á lýðheilsuvís-
unum skuli dregin upp sem neikvæð-
ust mynd hvað varðar gosdrykkja-
neyzlu, en ekki fjallað einu orði um
þessa hröðu þróun, sem þó eru til
áreiðanleg gögn um. Fyrst það er að
gerast sem landlæknir vill að gerist –
að neyzla á sykruðu gosi minnki – af
hverju lætur embættið eins og það
viti það ekki?
Lítill áhugi á
réttum upplýsingum
Í þriðja lagi hefur landlæknisemb-
ættið ítrekað áður fullyrt að Íslend-
ingar eigi Norðurlandamet í neyzlu
sykraðra gosdrykkja. Aldrei hafa
fengizt skýr svör við því á hverju sú
fullyrðing byggist. Félag atvinnu-
rekenda hefur ítrekað bent heil-
brigðisráðuneytinu og landlæknis-
embættinu á að hún virðist byggð á
gögnum Hagstofunnar um gos-
drykkjaneyzlu, sem eru ekki sund-
urliðuð í sykraða og ósæta drykki,
þ.m.t. vatnsdrykki, og ályktað sé út
frá þeim um neyzlu á sykruðu gosi.
Þessi gögn eru ekki sambærileg við
gögn um neyzlu sykraðs goss, sem
önnur norræn ríki nota, auk þess
sem þau eru orðin hátt í tíu ára
gömul. Margt hefur breytzt síðan,
eins og ofangreindar tölur sýna.
Félag atvinnurekenda hefur í þrí-
gang sent heilbrigðisráðuneytinu
formleg erindi, þar sem bent er á að
tillögur landlæknisembættisins um
gosskatta séu byggðar á gömlum og
úreltum gögnum. Þannig fullyrðir
embættið til dæmis að rúmlega
þriðjungur af neyzlu Íslendinga á
viðbættum sykri komi úr gos-
drykkjum. Það er röng tala byggð á
vafasamri túlkun á gömlum gögnum
en hefur ekki verið leiðrétt af hálfu
heilbrigðisráðuneytisins eða land-
læknis. Áðurnefndar sölutölur úr
verzlunum benda til að rétt tala sé
vel innan við 20%. Í þessum bréfum
hefur verið bent á að nauðsynlegt sé
að ákvarðanir um íþyngjandi skatt-
lagningu séu byggðar á réttum gögn-
um og boðið fram samtal og samstarf
um að afla réttra gagna um þennan
markað.
Bréfum FA til ráðuneytisins hefur
hins vegar ekki verið svarað og land-
læknisembættið hefur ekki sinnt
ítrekuðum beiðnum fyrirtækja í gos-
drykkjageiranum um samtal um
réttar tölur í þessu efni.
Á undanförnum mánuðum höfum
við séð vel hversu miklu máli skiptir
að takast á við aðsteðjandi vanda
með samstilltum aðgerðum byggðum
á góðum gögnum og stöðugu samtali
yfirvalda og atvinnulífs. Landlæknis-
embættið og heilbrigðisráðuneytið
hafa farið þar fremst í flokki og sýnt
aðdáunarverða fagmennsku. Það
væri óskandi að sömu stofnanir við-
hefðu jafngóða starfshætti í þessu
máli.
Réttar tölur og gott samtal um gosdrykki
Eftir Ólaf
Stephensen » Fyrst það er að ger-
ast sem landlæknir
vill að gerist – að neyzla
á sykruðu gosi minnki –
af hverju lætur emb-
ættið eins og það viti
það ekki?
Ólafur
Stephensen
Höfundur er framkvæmdastjóri
Félags atvinnurekenda.
Kveikjan að ritun
þessarar greinar er
grein sem birtist á
bls. 18 í Morgun-
blaðinu 19. júní sl. eft-
ir Sigurð Jónsson, for-
mann kjaranefndar
Landssambands eldri
borgara. Þótt sú grein
eigi í orði kveðnu að-
allega að gera grein
fyrir „stefnumarkandi
ályktun“ stjórnar
LEB, þá verður það augljóst af
lestri hennar að henni er ekki síð-
ur beint gegn þeim sjónarmiðum,
sem málsókn Gráa hersins gegn
ríkisvaldinu vegna tekjutenginga í
almannatryggingakerfinu byggist
á. – Sjónarmiðum sem njóta svo
víðtæks stuðnings meðal eldri
borgara að 33 af 55 félögum þeirra
víðs vegar um landið gerðust stofn-
aðilar að Málsóknarsjóði Gráa
hersins.
Áhersluatriði formann
sins og stjórnar LEB
Í umræddri grein formanns
kjaranefndar LEB komu í fyrsta
skipti fram opinberlega upplýs-
ingar um þessa stefnumarkandi
ályktun stjórnar LEB um kjaramál
eldri borgara. Eftirgrennslan á
heimasíðu LEB leiddi síðan í ljós
að þar var sett inn þennan sama
dag tilkynning um samþykkt álykt-
unar, og hún birt þar ásamt per-
sónulegri greinargerð formanns
kjaranefndarinnar (NB: Ekki
stjórnar LEB, ekki kjaranefndar-
innar, bara formannsins), – og tek-
ið fram að hvort tveggja hafi þá
þegar verið sent öllum
Alþingismönnum.
Vissulega er ýmislegt í ályktun
stjórnarinnar óumdeilt. Þar er t.d.
krafa um að upphæðir hjá TR
verði látnar fylgja launaþróun og
að bæta verði sérstaklega kjör
þeirra eldri borgara sem verst eru
settir. Besta leiðin til að bæta kjör
lífeyrisþega (stjórnin notar þetta
orð) segir hún að sé að hækka al-
menna frítekjumarkið úr 25 þús.
kr. í 100 þús. á mán-
uði. Þessi atriði eru
væntanlega óumdeild
svo langt sem þau ná,
þótt benda megi á að
það myndi ekki síður
hjálpa þeim lakast
settu að hækka ein-
faldlega grunnupphæð
ellilífeyris, t.d. upp í
upphæð lágmarks-
launa.
Stjórn LEB
skrifar upp á
skerðingarnar
En svo skilur á milli. Í ályktun
stjórnarinnar kemur fram að hún
telji að ekki eigi að fara þá leið að
lækka skerðingarprósentur kerf-
isins. Hún tekur líka sérstaklega
fram að hún geti fallist á að þeir
sem hafa tekjur yfir 595.642 kr. á
mánuði (upp á krónu!) fái engar
greiðslur frá TR.
Með ályktuninni er stjórn LEB
þannig að skrifa upp á og sam-
þykkja tekjutengingarnar í al-
mannatryggingakerfinu að öllu
öðru leyti en því að hún vill hækka
almenna frítekjumarkið. Hún lýsir
því því beinlínis yfir að hún telji
ekki rétt að lækka skerðingar-
prósenturnar og jaðarskattana.
Meira að segja má leiða að því lík-
ur að hún vilji bæta þar í, því að
um leið og hún óskar eftir hækkun
frítekjumarks og grunnupphæða
lýsir hún yfir samþykki sínu á nú-
verandi efri tekjumörkum í kerfinu
– þar sem allar greiðslur TR detta
út.
Með þessu má segja að stjórn
LEB stilli sér upp við hlið ríkis-
valdsins en gegnt Gráa hernum og
baráttu hans gegn tekjutenging-
unum í almannatryggingakerfinu.
Af hverju mátti ekki
bíða landsfundar?
Nú stendur þannig á að 30. júní
nk. verður haldinn landsfundur
LEB. Það er því óhjákvæmilegt að
spurt sé hvers vegna í ósköpunum
stjórn LEB fer þá leið að sam-
þykkja lykilályktun af þessu tagi
og kynna hana út á við með þessu
óðagoti þegar 11 dagar eru í að
landsfundur samtakanna verði
haldinn. Eðlilegra hefði auðvitað
verið að stjórnin hefði lagt tillögu
sína að kjaramálaályktun fyrir
landsfundinn til umræðu og sam-
þykktar.
En þeir sem til þekkja geta
reyndar farið nærri um ástæðuna:
Það lítur út fyrir að einhverjir í
stjórninni hafi talið að lítil von
væri til þess að ályktun í þessa
veru myndi fást samþykkt á lands-
fundinum. Þeir hafi því viljað verða
fyrri til að koma sjónarmiðum sín-
um í loftið og til vina sinna í
stjórnsýslunni, áður en fulltrúum
eldri borgara hefði gefist færi á að
hafa áhrif á efni ályktunarinnar á
lýðræðislegum vettvangi lands-
fundarins.
Hvað gengur þeim til?
Það vekur sérstaka athygli að
forysta LEB að formanni kjara-
nefndar meðtöldum skuli einmitt
núna misbeita aðstöðu sinni til að
koma því til skila að þau styðji
ekki málsókn Gráa hersins á hend-
ur stjórnvöldum. Í grein sinni vílar
formaður kjaranefndarinnar ekki
fyrir sér að afflytja málstað Gráa
hersins, þegar hann lætur að því
liggja að barátta hans snúist um að
„sá hópur sem best hefur kjörin
geri kröfu […] um að fá greiddar
bætur að fullu án nokkurra skerð-
inga.“ Þetta er rangtúlkun, því eins
og margsinnis hefur komið fram er
það ekki markmið Gráa hersins að
fá allar skerðingar/tekjutengingar
dæmdar ólöglegar. Markmiðið er
að fá fram dóm um að núgildandi
regluverk standist ekki og að þar
af leiðandi verði að breyta því. –
Það yrði síðan verkefni Alþingis og
stjórnvalda að bregðast við dómn-
um og breyta regluverkinu.
Sérstaklega er það napurt að
forysta LEB skuli ganga fram með
þessum hætti á þessum tíma-
punkti, þegar lögmenn ríkis-
valdsins eru í óðaönn að undirbúa
málsvörn sína gagnvart málsókn
Gráa hersins, sem tekin verður
fyrir í héraðsdómi í haust. Með
þessu er forystan að koma í bakið
á þeim mikla fjölda eldri borgara –
skjólstæðinga sinna – sem stutt
hefur Gráa herinn í því að láta
endanlega á það reyna fyrir dóm-
stólum hvort tekjutengingar al-
mannatryggingakerfisins standist
ákvæði stjórnarskrár og mannrétt-
indasáttmála.
Maður hlýtur því að spyrja sig:
Hverra erinda eru einstakir for-
ystumenn í samtökum aldraðra og
formaður kjaranefndar LEB eigin-
lega að ganga?
Á hvaða leið eru stjórn LEB
og formaður kjaranefndar?
Eftir Finn
Birgisson »Maður hlýtur því að
spyrja sig: Hverra
erinda eru einstakir for-
ystumenn í samtökum
aldraðra og formaður
kjaranefndar LEB
eiginlega að ganga?
Finnur
Birgisson
Höfundur er varamaður í stjórnum
FEB-R og Málsóknarsjóðs Gráa
hersins.
finnur.ark@simnet.is
Hvar er næsta
verkstæði?
FINNA.is