Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2016, Blaðsíða 124

123GUFUSKÁLAR Á SNÆFELLSNESI: FORNLEIFARANNSÓKN 2008-2015
Umræða
Mannvirki og heimildir benda til mikillar sjósóknar á utanverðu Snæfellsnesi
á 15.-16.öld. Með auknum veiðum varð mikil þörf fyrir mannskap og jókst
föst búðseta á stærri verstöðvum þannig að til urðu nýir byggðakjarnar.
Fjöldi þurrabúða á Gufuskálum, Hellissandi, Rifi og víðar er til marks
um þetta nýja búsetuform sem samkvæmt heimildum hefur jafnvel hafist
snemma á 13. öld. Viðbrögð kirkjunnar við auknum fólksfjölda á svæðinu
milli Öndverðarness og Ennis urðu meðal annars þau að ný kirkja var
vígð árið 1317 að Ingjaldshóli.47 Merki um vaxandi útgerð má sjá víða
um land á þessum tíma og tengist hún aukinni verslun með hertan fisk á
Evrópumarkaði. Enn sem komið er hafa f lestar þær minjar sem hafa verið
grafnar upp á verstöð Gufuskála verið aldursgreindar með geislakolum til
fyrri hluta 15. aldar og sumar byggingar hafa að líkindum verið í notkun
allt fram á 17. öld. Hins vegar hefur rannsóknin ekki varpað ljósi á hvenær
útgerð hófst á staðnum og hvort Gufuskálabændur og -eigendur hafi
brugðist við aukinni eftirspurn og því aukið útræði þar til um meiriháttar
verstöð var að ræða. Ekki kemur fram í ritheimildum að verstöð sé á
Gufuskálum fyrr en um miðja 15. öld en þá er hún þegar orðin gríðarstór.
Verbúðir sem voru grafnar upp hafa verið í notkun í alllangan tíma,
sennilega þó nokkra áratugi og á mannvirkjum mátti sjá margar viðgerðir
og breytingar á hólfaskipan. Ný hólf hafa verið byggð við þau sem fyrir
voru og notkun jafnvel hætt á eldri hólfum þar sem hlaðið var upp í dyraop
og rýmið svo fyllt með grjóti, sbr. hólf númer 1084. Munurinn sem er
á yngri verbúð og eldra byggingarstigi er býsna mikill og því má velta
fyrir sér hvort þau hafi tilheyrt ólíkum hópum fremur en að munurinn
endurspegli breytingar á áherslum í byggingu verbúða almennt. Getur til
dæmis hugsast að eldri mannvirkin hafi verið byggð af Englendingum eða
Hansakaupmönnum en síðar hafi íslenskir vermenn eða jafnvel heimamenn
á Gufuskálum sjálfir byggt sína eigin verbúð ofan á tóftunum? Eða öfugt?
Hugsanlega mun gripasafnið veita vísbendingar sem varpa ljósi á þetta.
Vegna hins mikla landbrots sem hefur herjað á ströndina í lengri tíma hafa
grjóthleðslur horfið úr verbúðaminjum sem gerir uppgröft mun f lóknari
en ella. Þar sem um björgunarrannsókn vegna landbrots og vindrofs er
að ræða eru áhrif uppblásturs og upphaf hans stór hluti af rannsókninni.
Komið hefur í ljós að sandfok og kólnandi veðurfar virðist hafa átt mestan
47 Eiríkur Guðmundsson o.fl. 1988, bls. 37.