Vinnan - 01.05.1966, Blaðsíða 18

16
U
inncin
Skúíi Þórharson:
Alþýðusambandið fimmtugt
Upphaf verkalýðshreyfingar á íslandi
Allt frá landnámstíS fram á 20. öld var yfirgnæf-
andi meirihluti íslendinga bændur. Bæir fara fyrst
að myndast á síðari hluta 19. aldar og þar með skn-
yrði til þess að samtök verkafólks gætu orðið til. í
sveitum var vinnuhjúastéttin mjög fjölmenn, en með-
al hennar gátu engin samtök komið til greina, þar eð
enginn skarpur stéttamunur var milli búenda og
vinnufólks eins og kaupgjaldi var háttað á þeirri tíð.
Á síðasta fjórðungi 19. aldar fer að bóla á verka-
lýðshreyfingu hér á landi. Hin efnahagslegu skilyrði
hennar voru þá farin að myndast. Fiskiveiðar færðust
í nýtt horf þegar skútur komu til sögunnar í stað
hinna opnu báta.
í öllum nágrannalöndum okkar voru einskonar
verkalýðssamtök þekkt allt frá miðöldum, iðnfélögin.
Þótt félög þessi væru í eðli sínu og tilgangi að ýmsu
leyti gerólík nútíma verkalýðssamtökum, höfðu venj-
ur þeirra og skipulag áhrif á myndun og þróun verka-
lýðssamtakanna í þessum löndum. Enginn slíkur fé-
lagsskapur hefir verið til á íslandi á fvrri tímum;
voru því hér á landi engar fornar venjur, er orðið
gætu fyrirmynd að skipulagi verkalýðssamtaka í
landinu. Verkalýður í þess orðs nútimamerkingu var
algerlega ný stétt og samtök hans alger nýmyndun,
enda vildu ráðandi menn í landinu lengi vel hvorki
vita af samtökum þessum né viðurkenna þau.
Fyrsta stéttarfélagið sem vitað er um að stofnað
hafi verið hér, á landi er Prentarafélagið eldra. Það
var stofnað árið 1887. Var það fámennt og starfaði
einungis í 3 ár. Verkamannafélag var stofnað á Ak-
ureyri í júlí 1894, en varð skammlíft og áhrifalítið.
Síðar á sama ári stofnuðu skútusjómenn í Reykja-
vík fyrsta sjómannafélagið á íslandi, og voru það
fyrstu verkamannasamtök, er nokkuð kvað að á landi
voru. Félagið var stofnað í tilefni af því, að útgerðar-
menn gerðu tilraun til að lækka laun skútusjómanna.
Var félagsstofnun þessi því varnarráðstöfun gegn
hinni fyrirhuguðu launalækkunarherferð. Undanfarin
ár hafði Reykjavík vaxið mjög vegna hinnar ört vax-
andi þilskipaútgerðar, og voru skútusjómenn þar mjög
fjölmennir í hlutfalli við annan verkalýð sem og bæj-
arbúa í heild. Skútusjómenn fengu meginhluta launa
sinna greidd í peningum og hafði þegar hér var kom-
ið myndazt skörp mótsetning milli fjármagns og
vinnu, enda urðu þegar hörð átök milli sjómanna og
atvinnurekenda. Félag þetta blómgaðist mjög í fyrstu,
og urðu deildir þess sjö alls. Hvergi kemur í ljós, að
hreyfing sú meðal sjómanna, er upp hófst með þess-
um samtökum, hafi verið undir áhrifum sósíalista.
Skipulag þeirra líktist mest Good-templara reglunni,
enda var það eini félagsskapurinn, sem þá var starf-
andi hér og alþýða manna gat tekið þátt í og tekið
til fyrirmyndar.
Bárufélagið er fyrsta tilraun verkamanna á íslandi
til að koma á víðtækum samtökum og er að því
leyti fyrirrennari Alþýðusambands íslands. Frum-
kvöðlar að þessum samtökum voru tveir ungir nem-
endur í Stýrimannaskólanum, Ottó N. Þorláksson og
Geir Sigurðsson. Er hinn fyrrnefndi enn á lífi.
Á síðasta áratug fyrir heimsstyrjöldina fyrri tók
útgerðin í Reykjavík snögglega miklum stakkaskipt-
um; togarar komu til sögunnar.
Vegna hinna skyndilegu breytinga, er urðu á tækni
og starfsháttum útgerðarinnar með tilkomu togara,
og sökum þess að sjálfstæðisbaráttan tók þá allan
hug manna, dró allan mátt úr Bárufélaginu, og árið
1910 eru flestar eða allar deildir þess úr sögunni.
Verkamannasamhand Islands
Árið 1907 var gerð tilraun til þess að mynda alls-
herjar samtök verkamanna á íslandi. Höfðu þá þegar
verið stofnuð nokkur verkalýðsfélög í landinu. Hin
merkustu voru auk Bárufélagsins Hið íslenzka prent-
arafélag (1897) og Verkamannafélagið Dagsbrún
(1906). Stofnþing þessara samtaka var haldið í nóv-
ember 1907. Tiltölulega fá félög stóðu að stofnun sam-
takanna, og höfðu Dagsbrún og Hið íslenzka prent-
arafélag forystuna. Voru sambandinu þar sett lög,
er að langmestu voru sniðin eftir lögum verkalýðs-
sambanda á Norðurlöndum. Kosin var sambandsstjórn,
er nefndist Sambandsráð Verkamannasambands ís-
lands. Það er greinilegt, að forgöngumenn samtak-
anna voru undir áhrifum jafnaðarstefnunnar, enda
var þegar á fyrsta fundi sambandsráðsins, sem hald-
inn var 15. nóv., rætt um stofnun pólitísks jafnaðar-
mannafélags. Ýmsir forystumannanna tóku síðar þátt
í stofnun Alþýðusambandsins og starfsemi þess, t. d.
Pétur G. Guðmundsson og Ágúst Jósefsson auk Ottós
N. Þorlákssonar, er var í forystuliði allra þessara
samtaka. Takmark sambandsráðsins var að fá öll
verkalýðsfélög í landinu til að ganga í samtökin og
setja á stofn sem flest ný félög, bæði meðal faglærðra
og ófaglærðra verkamanna og ýmissa annarra starfs-
manna svo sem verzlunarstjóra. Var þegar á fyrsta
fundi sambandsráðsins samþykkt að senda 11 verka-
lýðsfélögum tilboð um að ganga í sambandið. Rætt
var einnig um stofnun nýrra félaga.
Enda þótt nokkrir forystumenn berðust ötullega
fyrir eflingu Verkamannasambands íslands, reyndist
ekki kleift að halda í því lífinu til lengdar. Engin
hreyfing verkamanna siálfra stóð á bak við stofnun-
ina eða knúði hana fram, heldur höfðu hinir fáu
áhugamenn i félögunum boðað til fundar meðal
stjórna þeirra til þess að hrinda málinu af stað. Furðu-
lega fáir innan félaganna virðast hafa haft veru-
legan áhuga á stofnun slíkra samtaka eða skilning á
þörfinni á þeim. í Dagsbrún, sem var fjölmennasta