Storð : heimur í öðru ljósi - 01.03.1985, Page 76

henni. (Sbr. Þjóðsögur Jóns Árnason-
ar, III, 323—325)
Ýmsar skondnar sögur hafa varð-
veist frá þeirri tíð er menn föstuðu í
minningu písla frelsara vors síðustu
sjö eða jafnvel níu vikurnar fyrir
páska. Ekki er nægilega Ijóst hvernig
föstunni var hagað á hinum ýmsu
tímabilum á íslandi, en hefðbundið
bann við neyslu kjötmetis virðist hafa
verið í gildi lengi eftir siðbreytingu,
mátti þá hvorki nefna né snerta flot og
kjöt alla föstuna.
Þjóðsögur herma að menn hafi
etið hver sem betur gat af keti á
sprengidagskvöld, en þá safnaði hús-
bóndinn ketleifunum saman í skinn-
belg, batt hann upp í baðstofunni og
lét hann hanga þar fyrir augunum á
heimamönnum sínum alla föstuna.
Laugardaginn fyrir páska tók hann
ofan belginn og fékk hverjum sínar
leifar sem „setið hafði í föstunni" með
því að nefna hvorki ket né flot alla
föstuna. Hægt var að komast hjá því
að nefna hin forboðnu orð með því að
kalla ketið „klauflax“ eða „páskahá-
kall“ en flotið „afrás“. Eða eins og
segir í þessari kunnu húsgangsvísu:
Enginn mátti nefna ket
alla föstuna langa;
hver það af sér heyra lét,
hann var tekinn til fanga.
I Klauflaxinum segir Jónas Hall-
grímsson dálitla sögu af mannaum-
ingja sem þoldi ekki kjötbindindið,
„gekk úr föstunni“ með tilheyrandi
kjötneyslu og -stuldi. Sá sat í tungls-
Ijósi á eldhúsglugga og seildist inn á
rárnar og segir svo frá honum:
Hann sagðist liggja á dorg og vera að
veiða og hélt að það væri hverjum
manni heimilt. Og þegar hann kom á
þingið og sýslumaðurinn sagði hann
hefði stolið, þá bar hann ekki á móti
því nema hvað hann neitaði því að það
hefði verið kjöt. „Ég hef tekið klauf-
lax,“ sagði þjófurinn, „og býst við að
verða hýddur, en það er best að bera
sig karlmannlega.“ Það bar ekki held-
ur á honum að hann væri sérlega dauf-
ur. En þegar honum var lesin upp
þingbókin og hann heyrði þar stóð
„fimm fjórðungar af kjöti“, þá fór
hann að gráta og sagði við dómarann:
„Krofið var fimm fjórðungar, en hitt
voru ekki mín orð; skrifið þér heldur
sex fjórðunga og setjið þér klauflax.“
(I óbundnu máii, bls. 33)
Ýmislegt bendir til þess að yfir-
völd hafi tekið að beita þessu trúar-
lega matarbanni sem eins konar hag-
stjórnartæki. Með því var hægt að
takmarka neyslu almúgans á kjöti og
jafnframt sekta þá ólukkulegu menn
sem freistuðust til að brjóta bannið.
Eggert Ólafsson (1726—
1768), sá sem fyrstur lciddi
Ijallkonuna inn í tslenskan
skáldskap sem táknlegan per-
sónugerving landsins í kvæði sínu Is-
land, og höfundur drykkjuvísunnar al-
kunnu, Ó, mín flaskan fríða, er vænt-
anlega þekktastur sem skáld í hugum
flestra, þótt hann hafi fengist við fjöl-
mörg viðfangsefni önnur, að hætti
upplýsingarmanna. Hann lagði stund á
hinar margvíslegustu fræðigreinar
eins og málfræði, búfræði, náttúru-
fræði og lögfræði.
í lengsta og metnaðarfyllsta
kvæði Eggerts, Búnaðarbálki, kemur
vel fram sá þáttur upplýsingarstefn-
unnar sem aðallega laut að hinu hag-
nýta, því hvernig mætti nota þekkingu
og upplýsingu til þess að skapa sér
betri lífskjör á jörðinni. í fyrsta hluta
kvæðisins, Eymdaróði, lýsir hann
bændum samtíma síns á óvæginn hátt;
þeir sýti nótt með nýtum degi, ellegar
svefninn endalaus — umgirðir þeirra
dofinn haus, þeir séu heimskir, óþrifn-
ir, vílandi og volandi, vonlausir og at-
hafnalausir, hjátrúarfull skuggafífl og
þokuþjónar. I miðhluta kvæðisins,
Náttúrulyst, bregður Eggert síðan
upp mynd af hinu „eðlilega lífi í nátt-
úrunni“ en í síðasta og lang viðamesta
hlutanum, sem ber heitið Munaðar-
dæla eður Bóndalíf og landelska,
segir frá starfi ungs bónda sem vera
má hin sanna fyrirmynd. Þar er skorin
upp ein allsherjar herör til íslenskra
bænda um að lifa nú af allsnægtargæð-
um landsins, ræktá það sem rækta
megi, í stað þess að eltast við það
erlenda ómeti sem geri þá duglausa.
Sumir kaflar kvæðisins verka eins og
rímaðar siðapredikanir um heilsu-
samlega lifnaðarhætti og landbúnað-
armál, t.a.m. hvar hann útmálar grasa-
ræktun og -át í þessum dúr:
steinselja leysir þvagsins þunga,
þá miltisteppu og kviðarstein;
En þegar við metum skáldskap
Eggerts Ölafssonar í dag, verðum við
að hafa í huga að á 18. öld var síður en
svo litið á skáldskap sem list fyrir list-
ina eins og stundum síðar meir, heldur
var hann fremur í ætt við vísindi og
átti fyrst og fremst að vera til gagns,
en sérkenni hans voru í því fólgin að
hann setti gagnsemina fram á þægi-
legan hátt. í mörgum kvæðum Egg-
erts eru einkunnarorðin einmitt frem-
ur listin fyrir lystina, eins og í áróð-
urskvæði hans, Sælgœtið í þessu
landi, þar sem hann rómar hollustu
innlendra afurða eins og skarfakáls,
drafla, kútmaga og lifrar. Og hann
sveiar útlendum „sætindum" er valdi
„heilsubanni“. Og óneitanlega kemst
hann kröftuglega að orði í kviðlingn-
um Utlenskur magi í íslenskum búk:
Ef þú étur ekki smér
eða það sem matur er,
dugur allur drepst í þér,
danskur Islendingur!
hafðu salt og hafra-saup,
en hákalls kaup
herða tær og fingur.
En því miður virðist afskiptasemi
fræðimanna og menningarpostula
upplýsingaraldar hafa borið takmark-
aðan árangur meðal almennings, eins
og sést á háðinu í eftirfarandi
húsgangsvísu sem ort var um kollega
Eggerts í umbótastarfinu, Ólaf Ólafs-
son (Ólavíus):
74