Bændablaðið - 23.09.2021, Qupperneq 16

Bændablaðið | Fimmtudagur 23. september 202116
Skelfiskur hefur verið nýttur við
Ísland um aldir. Um tíma voru
skelfiskveiðar og vinnsla nokkuð
mikilvægur þáttur í sjávarútvegi
hér á landi. Miklar vonir voru
bundnar við þessa grein en þær
hafa brostið af ýmsum ástæðum.
Víða um heim eru skelfiskveið-
ar og skelfiskrækt atvinnuvegur
sem skilar miklum verðmætum
enda margar skeljar eftirsótt lost-
æti. Heildarframleiðsla á skeljum
(samlokum) í heiminum var fyrir
nokkrum árum um og yfir 15 millj-
ónir tonna á ári að verðmæti um
23 milljarðar dollarar, um 2.941
milljarður íslenskra króna. Þetta var
um 14% af heildarverðmæti sjáv-
arafurða í heiminum á þeim tíma.
Um 89% af skelfiskframleiðsl-
unni er ræktun en veiðar á villtri
skel er 11%. Um og yfir 100 skelja-
tegundir eru nýttar í heiminum.
Þrjár skeljar nytjaðar
Hér við land hafa aðallega þrjár
skeljategundir verið nytjaðar,
þ.e. hörpudiskur, kræklingur
(bláskel) og kúskel (einnig nefnd
kúfskel). Enn fremur hefur verið
stunduð tilraunarækt á ostruskel
í sjó í Skjálfanda. Því efni var
gerð góð skil í síðasta tölublaði
Bændablaðsins og ostran kemur
því ekki við sögu hér.
Nytjar á skel eru í dag ekki svip-
ur hjá sjón frá því sem var. Eitthvað
er um það að fólk tíni kræklinga
sér til matar í fjörum á þeim tímum
sem eiturþörungar láta ekki á sér
kræla. Einnig plægja stöku bátar
fyrir kúskel til að nota kúfisk í beitu.
Hirtur til matar og beitu
Áður en lengra er haldið er
forvitnilegt að nefna nytjar á skel
við Ísland hér áður fyrr og þar
verður stuðst við hið merka ritverk
„Íslenskir sjávarhættir“ eftir Lúðvík
Kristjánsson.
Fyrr á öldum var skelfiskur
einkum nýttur til beitu en eitthvað
til matar. Litlar sem engar ritaðar
heimildir finnast um skelfiskneyslu
til forna. Í riti frá því um 1.700 eru
skelfiskfjörur nefndar á allmörg-
um jörðum. Þar er aðallega rætt um
beitarnotkun. Á stöku stað er sagt
að kræklingur sé hafður til matar.
Þá og á næstu öldum var skelin
aðallega nýtt sem fæða í hörðum
árum eða á þeim árstíma sem lítið
var um fæðu. Þetta var þó misjafnt
eftir svæðum. Kræklingur var helst
nýttur fyrir vestan.
Kúfiskur var lítið hirtur til matar,
hann þótti of seigur en bragðgóður.
Allt er betra en berir önglar
Í dag heyrir til undantekninga að
beita öngla á handfærum. Hér áður
fyrr var fiskur hins vegar yfirleitt
ekki veiddur á handfæri nema höfð
væri beita. Allt er betra en berir
önglar, segir máltækið.
Beitan var af ýmsum toga en
skelbeitan var mikilvæg. Hægt var
að týna kræklinginn eða öðuskel
í fjöru og skelin var einnig sótt
grunnt út með svokallaðri seiða-
hrífu. Erfiðara var að ná kúskel-
inni, sem liggur dýpra, en einkum
var sótt í hana á 19. öld. Notuð var
sú rekaskel sem gafst en hún var
einnig vaðin uppi eða krækt í hana
úr bátum. Seint á 19. öld komu
plógar til sögunnar sem dregnir
voru frá landi. Síðan var tekin upp
flotplægin með frumstæðu spili um
borð.
Hæfir skel kjafti
Skeljar voru til ýmissa hluta nyt-
samlegar svo sem til að skammta
mat og borða hann, einkum ef
beiningarfólk bar að garði. Skelin
var notuð til að gefa þeim slettu af
spónamat. Langhungruðum þótti
smátt betra en ekkert. Af þessu er
komið orðatiltækið að lepja dauð-
ann úr skel. Svo þegar beiningar-
fólk fékk lúnar skeljar til að spæna í
sig matinn var stundum sagt að þar
hæfði skel kjafti. Einnig má nefna að
skeljar voru leikföng barna.
Hörpudiskurinn verðmætastur
Hörpudiskur er verðmætasta skelin
sem finnst við Íslandsstrendur. Veiðar
hófust árið 1969 í Ísafjarðardjúpi.
Árið eftir hófust veiðar í Breiðafirði
sem síðan þá hefur verið mikilvæg-
asta og nánast eina veiðisvæðið.
Hörpudiskaflinn varð mestur 17.068
tonn árið 1985, þar af fengust 12.128
tonn í Breiðafirði. Stykkishólmur var
höfuðstaður veiða og vinnslu.
Stofninum í Breiðafirði hnign-
aði um og eftir aldamótin uns hann
hrundi. Hnignun stofnsins er talin
hafa stafað af nokkrum þáttum. Þar
vegur þungt hár náttúrulegur dauði
sem rekja má til frumdýrasýkingar.
Undanfarin ár hefur sýking verið í
rénum en stofninn hefur ekki náð
sér á strik.
Engar veiðar hafa verið stundað-
ar í Breiðafirði síðan árið 2003 að
undanskildum tilraunaveiðum árin
2014 til 2019. Upplýsingar hér að
ofan eru einkum fengnar úr gögnum
frá Hafrannsóknastofnun. Stofnunin
leggur til að heildarafli fiskveiðiárið
2021/2022 verði innan við 100 tonn
alls á tveim svæðum í Breiðafirði.
Sem dæmi má nefna að útflutn-
ingsverðmæti hörpudisks árið 1999
nam rúmum 915 milljónum króna á
verðgildi þess árs af tæplega 98 millj-
arða útflutningi allra sjávarafurða,
eða tæpt 1% af heild. Til samanburð-
ar var verðmæti humars 715 milljónir
árið 1999.
Á brattann að sækja
Kræklingur er veiddur og ræktaður
til manneldis. Mörg undanfarin ár
hefur nær öll uppskera selst á inn-
anlandsmarkaði sem stækkaði mikið
samfara fjölgun ferðamanna áður en
kórónaveiran kom til sögunnar.
Kræklingarækt hefur af ýmsum
ástæðum átt á brattann að sækja allt
frá því að fyrstu alvöru tilraunir voru
gerðar hér við land árið 1988. Miklar
vonir voru bundnar við þessa nýju
atvinnugrein í upphafi þessarar aldar.
Þegar mest var voru eitthvað á
annan tug kræklingaræktenda á
Íslandi. Þeim fækkaði fljótt en þrjú
fyrirtæki héldu velli lengi vel sem
stunduðu ræktun í Breiðafirði og
Steingrímsfirði. Nú hafa þau einnig
gefist upp.
Kræklingur er ræktaður á línum
sem settar eru út í sjó. Kræklingslirfur
setjast á þær síðla sumars eða að
hausti. Ræktunartíminn er 2 til 3 ár
uns markaðsstærð er náð. Fyrirtækin
voru reyndar að mestu hætt að rækta
skelina frá grunni en reiddu sig að
miklu leyti á veiðar á villtri skel.
Árleg framleiðsla við eðlilegar mark-
aðsaðstæður hefur verið í kringum
100 tonn og þar af vel yfir
helmingur villt skel, að því
er fram kemur í skýrslu
Matvælastofnunar (MAST)
2020.
Ævintýrið á enda
„Ævintýrið er á enda. Covid
reyndist okkur erfitt en
kostnaður og vandkvæði
við greiningu sýna gerðu þó
útslagið,“ sagði Bergsveinn
Reynisson hjá Nesskel á
Króksfjarðarnesi í Breiðafirði
í samtali við Bændablaðið.
„Áður voru mælingar á þör-
ungaeitri gerðar af aðilum hér
heima en síðan var samið við
vottunarfyrirtæki á Írlandi.
Við þurfum að senda sýni út
til að fá vottun um að skelin
sé í lagi. Kostnaður við þetta er
alltof mikill auk þess sem sýni
hafa tafist í tolli á Írlandi. Ef
vottorð koma seint höfum við misst
af viðskiptum. Við gáfumst hrein-
lega upp. Ljóst er að kræklingarækt
á ekki framtíð fyrir sér nema grein-
ing sýna verði flutt heim og til komi
stuðningur hins opinbera til að gera
það mögulegt,“ sagði Bergsveinn
ennfremur.
Erfiður markaður fyrir kúskel
Tilraunaveiðar á kúskel til mann-
eldis hófust á Suðureyri árið 1987.
Veiðin það ár var rúm 1.000 tonn.
Árið 1988 veiddust 4.700 tonn en
eftir það lögðust meiriháttar veiðar
niður til ársins 1995.
Veiðar og vinnsla á kúskel hófust
á Þórshöfn árið 1996. Vinnsla var
stopul á árunum 1997 til 2001.
Skelfiskskipið Fossá ÞH kom síðan
nýsmíðað frá Kína árið 2001. Eftir
það var kúskel unnin á Þórshöfn í
talsverðum mæli en með nokkrum
hléum vegna tregðu í sölu afurða.
Haustið 2008 var veiðum og vinnslu
hætt vegna markaðserfiðleika.
Á árunum 2001 til 2008 var
veiði á kúskel á bilinu 450 til
14.430 tonn.
Mestum útflutningsverðmætum
skilaði kúfiskurinn árið 2004, eða
tæpum 200 milljónum króna.
NYTJAR HAFSINS
Kjartan Stefánsson
kjartanst@simnet.is
Kúskel er stórmerkilegt dýr
burtséð frá nytjum hennar
í atvinnuskyni. Langlífasti
einstaklingur sem fundist hefur
í öllu dýraríkinu í heiminum er
kúskel sem veiddist við Grímsey
sumarið 2006.
Skeljar sem veiddust þar
voru aldursgreindar með því að
telja árlegar vaxtarrendur þeirra.
Flestar rendur fundust í einni
kúskel sem fönguð var á lífi og
reyndust þær vera 507. Hún hlaut
nafnið Hafrún.
Rannsóknir á þessari skel
og 28 öðrum kúskeljum frá
Íslandsmiðum, sumar þeirra voru
fangaðar sem skelin tóm löngu
eftir að lífi þeirra lauk, hafa leitt
í ljós að efnasamsetning þeirra
veitir mikilsverðar upplýsingar um
ástand sjávar undan norðurströnd
Íslands frá ári til árs í meira en
þúsund ár aftur í tímann. Á þessu
er byggt svonefnt skeljatímatal
sem er meðal annars mikilvægur
grunnur til rannsókna á hlýnun
jarðar.
Drottning kúskeljanna er óum-
deilanlega Hafrún frá Grímsey.
Hún veiddist sem sagt þegar 507
ár voru liðin frá klaki hennar árið
1499. Ekki hafa fundist gögn eða
heimildir um langlífari einstakling
í dýraríkinu. Þegar Hafrún var á
lirfustigi var ýmislegt að gerast í
heiminum og á Íslandi. Þá hafði
Kólumbus siglt til Vesturheims
örfáum árum áður. Hafrún byrj-
aði að mynda um sig kalkskel í tíð
Gottskálks grimma Nikulássonar
yfir Hólastifti, svo eitthvað sé
nefnt.
Þessar upplýsingar um Hafrúnu
er að finna í áhugaverðri grein í
Náttúrufræðingnum frá 2017.
Kúskelin Hafrún hefur eflaust mátt
muna tímana tvenna. Hún var
fönguð lifandi við Grímsey þegar
hún hafði lagt 507 ár að baki.
Drottning kúskeljanna
Uppskera á kræklingi hjá Bláskel í Stykkishólmi. Louise Patrouix er ánægð
með afraksturinn. Mynd / Símon Sturluson
Tilraunaveiðar á hörpudiski í Breiðafirði á Hannesi Andréssyni SH fyrir nokkrum árum.