Skessuhorn - 15.06.2022, Blaðsíða 16

MIÐVIKUDAGUR 15. JÚNÍ 202216
Pennagrein
Saurbærinn er mjög flatlendur
og votlendur, enda er um að ræða
botn á stöðuvatni frá lokum síðustu
ísaldar sem myndaðist þegar jökul-
ruðningurinn sem lokaði svæðinu
milli Tjaldaness og Ekranna í landi
Stórholts hindraði framrás vatnsins
af svæðinu. Stöðuvatnið sem þar
myndaðist hefur eflaust staðið um
aldir, eða þar til árnar í Saurbæn-
um rufu skarð í jökulruðninginn og
stöðuvatnið tæmdist en skildi eftir
þykk setlög í botni vatnsins.
Nú á tímum eru tvær ár í Saur-
bænum, Hvolsá kemur úr Hvols-
dalnum og afdölum hans, en
Staðar hólsá kemur úr vestari daln-
um í Saurbæ og dölum sem að hon-
um liggja, Staðarhólsdal. Þessar
tvær ár koma saman og renna í ein-
um ósi til sjávar og heitir þar Ósar
sem affallið er. Skömmu áður en
árnar koma saman gengur lækjar-
farvegur út í Hvolsána og er þar
kominn Flæðilækur, sem er upp-
haf þessara hugleiðinga. Reynd-
ar má segja að þriðja áin komi að
málum, en það er Brunnáin, sem
kemur úr Brunnárgjánni og fellur
í Hvolsána niður af Brunnárbæj-
unum. Eins og nafnið bendir til þá
fellur sjór upp í árnar og Flæðilæk-
inn um hverja flæði og gætir sjáv-
arfalla allt upp undir Kirkjuhól og
upp að Lambanesi við Staðarhólsá
við stærstu flæðar.
Þarna er þá komin ástæða til
þessarar nafngiftar: Flæðilæk-
ur. Það er augljóst að afrennslið
af Saurbæjarmýrunum hefur ekki
verið mjög sérstaklega hannað til
skipaflutninga og er því greinilegt
af lögun hans að hann er mótaður
af manna höndum þar sem hann
er um 10 metra breiður alla leið
frá Hvolsá og upp fyrir veginn sem
lagður var yfir Staðarhóls-Oddann
árið 1901. Eflaust hefur umferð um
Saurbæinn verið erfið fyrr á tím-
um þar sem allt láglendið var sam-
fellt mýrlendi og aðeins fært með
árbökkunum og með hlíðarrótum.
Steinólfur lági kallaði sveitina því
Saurbæ þegar hann lét byggja fyrsta
bæinn í sveitinni, þar sem hann kall-
aði Torfnes. Mönnum ber reyndar
ekki saman um hvar Torfnes hafi
staðið, en í mínum huga er varla
um annan stað að ræða en þar sem
Þurranes er nú því þegar Steinólf-
ur gengur inn yfir fjall frá Fagra-
dal, eins og segir í Landnámu, hef-
ur þetta þurra nes, sem gengur nið-
ur frá Múlanum, blasað við hon-
um af brúninni ofan við Kvern-
grjót, þar sem sá bær stendur núna.
Það hefur eflaust verið gaman fyrir
Steinólf að ganga inn Seljadal, sem
fram eftir öldum hét Melárdalur,
og koma fram á brúnina fyrir ofan
Kverngrjót og horfa yfir þessa fal-
legu sveit, sem hann kallar Saurbæ
vegna votlendisins. Það bendir til
þess, að ekki hafi Saurbærinn verið
skógi vaxinn þá. Nafnið á Melárdal
bendir einnig til þess að Melá hafi
fallið um grýtt svæði. Flæðilæk-
urinn hefur verið affall af mýrunum
í Saurbæ því töluvert vatnsmagn
hefur komið af öllu þessu svæði
milli Hvolsár og Staðarhólsár, sér-
staklega í vætutíð, en á vetrum var
Saurbærinn nánast samfelld íshella
milli fjalla áður en hann var þurrk-
aður eftir að skurðgröfur komu til
sögunnar á árunum fyrir 1950.
Árið 1901 var lagður vegur yfir
Staðarhólsoddann og var Rögn-
valdur Sturlaugsson verkstjóri við
þá vegagerð og er til greinargóð
skýrsla hans um þessa framkvæmd.
Þar kemur fram að keypt var timb-
ur fyrir 51.00 kr. í brú yfir Flæði-
lækinn en afgangur varð af þessum
timburkaupum, því sá afgangur var
seldur fyrir 3,57 kr. um haustið!
Það hafa verið uppi ýmsar sagnir
um þennan læk, sem ég held að séu
flestar seinni tíma skýringar á til-
komu hans og notagildi, enda engar
skráðar heimildir um hann frá fyrri
tíð, a.m.k. sem mér er kunnugt
um. Elsta heimild sem ég minn-
ist er úr Sturlungu þar sem segir
frá því er Búðdælir á Skarðsströnd
fara inn að Staðarhóli til að endur-
heimta búpening sinn, sem Einar á
Staðarhóli, Þorgilsson, hafði látið
ræna og rekið inn að Staðarhóli,
og taldi sig eiga rétt til upp í ein-
hver ótilgreind viðskipti. Staðar-
hólsmenn urðu varir við brottnám-
ið og veittu þeim eftirför og náðu
þeim fyrir utan Hleypilæk og þar
börðust þeir, nokkrir féllu en aðr-
ir særðust og voru þeir særðu flutt-
ir heim að Hvoli til Helga prests,
sem græddi þá því hann var lækn-
ir góður. Frá þessu segir bæði í rit-
um Fornleifafélagsins og í skrifum
séra Þorleifs Jónssonar í Hvammi
seint á 19. öldinni, og er þá talið að
Hleypilækurinn sé þar sem Flæði-
lækurinn er nú. Hvort sem það er
rétt ályktað eður ei hjá mér held ég
að það geti ekki staðist og að nafnið
Hleypilækur hafi í rauninni aldrei
átt við Flæðilækinn, en seinni tíma
menn fært þetta nafn á þennan læk
þar sem þeim var ekki annar stað-
ur kunnur.
Þegar minnst var 50 ára afmæl-
is Staðarhólskirkju árið 1949 flutti
Ólafur Skagfjörð í Þurranesi ágrip
af sögu kirkjunnar. Hann var þá
formaður sóknarnefndar, fæddur
og uppalinn í Staðarhólsdalnum og
glöggur og minnugur. Það kemur
fram í máli hans að Hleypilækur sé
vestan Staðarhólsár nokkru neðan
Kverngrjóts. Þetta kemur heim og
saman við frásögn Magnúsar Árna-
sonar í Tjaldanesi í lýsingu hans á
örnefnum í Saurhólslandi, sem ég
kem að síðar. Það gefur auga leið
að Búðdælir fara ekki að krækja
niður undir Skollhól yfir forblaut-
ar mýrar og svo yfir Oddann, allt
forblautt og erfitt yfirferðar. Þetta
hefði lengt leið þeirra verulega og
auðveldað Staðarhólsmönnum að
ná þeim. Beinasta leið þeirra var
að fara niður með Staðarhólsánni
og svo út börðin í Saurhólsflóan-
um í áttina að Tjaldanesi. Magn-
ús Árnason, sem fæddur var og
uppalinn á Saurhóli, en bjó síð-
ar í Tjaldanesi, segir frá því í lýs-
ingu sinni á Saurhólsjörðinni að
nokkru framan til á móti Lamba-
nesi sé kelda, sem kölluð var Bana-
kelda, og var hún nánast ófær yfir-
ferðar vegna þess að hestar og aðr-
ar skepnur sukku þar svo illilega
í að nánast var ófært. Segir hann
frá því að hann hafi heyrt sögu af
því að þar hafi naut fest sig og hafi
það sokkið og aldrei sést neitt af
því meir. Mér finnst sennilegast að
þetta sé hinn upprunalegi Hleypi-
lækur, sem getið er um í Sturlungu,
en seinni tíma menn hafi fært þetta
nafn á Flæðilækinn.
Fleiri nöfn hafa verið á þessum
læk í gegnum tíðina. Ég tel ekki
ólíklegt að nafnið Skipalækur hafi
hann fengið á þeim árum sem Páll
Jónsson frá Svalbarði bjó á Stað-
arhóli, 1562-1566. En þótt hann
byggi aðeins í fjögur ár á Staðar-
hóli var hann upp frá því nefndur
Staðarhóls-Páll. Hann var kvæntur
Helgu Aradóttur, Jónssonar Ara-
sonar, Hólabiskups. Meðan þau
bjuggu á Staðarhóli eignuðust
þau dóttur, sem skírð var Ragn-
heiður. Hún giftist fyrst vestur að
Núpi í Dýrafirði, en síðar giftist
hún sr. Sveini Símonarsyni í Holti
í Önundarfirði og með honum eign-
ast hún soninn Brynjólf, sem biskup
varð í Skálholti. Ég hef því stundum
sagt að Staðarhóll hafi tengt saman
biskupsstólana á Hólum og í Skál-
holti.
Árin sem Páll bjó á Staðarhóli var
þar fjölmennt heimili sem mikils
þurfti við og kostaði mikla aðdrætti.
Páll átti Bjarneyjar á Breiðafirði,
mikla verstöð, og talið hefur verið
að hann hafi flutt aðföng upp Flæði-
lækinn að hausti og flutt svo heim að
Staðarhóli á ís að vetrinum. Þess er
getið að efsti endinn á Flæðilækn-
um heiti Skipapollur og þar við enda
hans hafi fram á síðustu öld sést
votta fyrir tóftarbrotum, sem verið
gætu minjar um geymsluhús frá tím-
um Staðarhóls-Páls og væri æski-
legt að hægt væri að kanna það nán-
ar í sambandi við nánari rannsóknir
fornleifa á Staðarhóli. Þessi Skipa-
pollur er nú ofan þjóðvegarins þar
sem hann liggur yfir Flæðilækinn.
Ýmsir hafa getið þess til að Páll
hafi látið breikka Flæðilækinn, til
að auðvelda skipum leið upp eftir
honum, en ég hef hvergi séð nein-
ar heimildir um slíkt þótt ekki sé
útilokað að svo hafi verið, því Páll
var athafnamaður og fór ekki alltaf
troðnar slóðir. Einnig hefur hann
eflaust verið vel efnaður svo ekki
hefur það þurft að hindra hann til
framkvæmdanna.
En hvað sem líður vangaveltum
um sögu Flæðilækjarins, sem erfitt
verður að sannreyna, er þó ljóst að
hann er fyrsti og eini skipaskurð-
urinn á Íslandi, og væri því vel við
hæfi að gera hlut hans meiri, merkja
hann svo ferðamenn geti séð þessar
fornminjar, sem getið er í fornum
sögum, þótt deila megi um hvort
rétt sé farið með staðsetninguna í
öllum tilvikum. Það rifjaðist upp
fyrir mér að um 1990 kom til sam-
þykktar á Alþingi (það var ekki
um neitt val að ræða) frumvarp til
laga um járnbrautir og skipgengar
vatnaleiðir, að þrátt fyrir allt ættum
við Íslendingar þó einn skipaskurð,
sem sagt Flæðilækinn í Saurbæ.
Sigurður Þórólfsson
Hugleiðingar um Skipaskurð – Flæðilækur
Sigurður Þórólfsson frá Innri-
-Fagradal hefur verið mikill áhuga-
maður um að viðhalda munnmæl-
um um eina skipaskurð lands-
ins og merkja hann. Flæðilæk-
urinn er 430 metra langur og um
18 metra jafnbreiður en mjókkar
nokkuð síðustu 30 metrana. Hann
liggur til suðurs í átt að Staðar-
hóli frá Hvolsá í Saurbæ, skammt
vestan við Kirkjuhvol, núverandi
Staðarhólskirkju. Nú á að afhjúpa
upplýsingaskilti um Flæðilækinn
föstudaginn 17. júní nk. klukkan
16. Verður gestum boðið upp að
þiggja kaffiveitingar í félagsheim-
ilinu Tjarnarlundi.
Skiltið verður staðsett við svo-
kallaðan Skipapoll efst við Flæði-
lækinn. Segja má að ritun Sig-
urðar Þórólfssonar á grein, sem
birtist í fyrsta skipti hér í Skessu-
horni í dag, hafi verið kveikjan að
gerð þessa upplýsingaskiltis. Sig-
urður og Kristjón Sigurðsson frá
Tjaldanesi hafa unnið að því síð-
asta árið að gera að veruleika þetta
upplýsingaskilti um eina skipa-
skurð landsins. Kristjón bar hit-
ann og þungann af framkvæmd-
inni sjálfri.
Það var Birgir Jóakimsson
hönnuður, sem til skamms tíma
var starfsmaður Íslandsstofu, sem
hannaði uppsetningu texta Sig-
urðar Þórólfssonar á íslensku og
ensku ásamt myndum frá Flæði-
læknum. Logoflex ehf. annað-
ist prentun skiltisins og Rafal ehf.
smíði rammans og uppsetningu.
Vegagerðin gerði bílastæði þar
sem skiltinu verður komið fyr-
ir við efri/syðri enda skurðarins
við veg númer 590 skammt vest-
an afleggjara nr. 594 inn í Staðar-
hólsdal. Styrktaraðilar verkefnis-
ins eru; Sóknaráætlun Vesturlands,
Dalabyggð, Rafal og Vegagerðin.
mm
Afhjúpa minnismerki um eina
skipaskurð landsins