Arkitektúr og skipulag - 01.04.1992, Síða 26

notagildis og mannlegrar nærveru
og í New York byrja þeir Peter
Eisenman og John Hejduk að
þreifa fyrir sér á svipuðum nótum.
Almennt séð beindist gagnrýnin á
nútímastefnunni að allri
smættarhyggju og vélhyggju, eins
og fyrr sagði, stífleika í
úrlausnum, einhliða umræðum,
bælingu sköpunarþrárinar og
misnotkun náttúrunnar. I arki-
tektúr nútímastefhunnar er arki-
tektúr langt yfir jörðina hafinn og
eru það leifar eldgamallar hugs-
unar sem má rekja allt til
tvíhyggju Descartes um aðskilnað
sálar og líkama á 16. öld. En
síðast en ekki síst byrja hugmynd-
ir um dauða höfundarins að seytla
inn í arkitektúr úr listaheimspek-
inni undir áhrifum eftirform-
gerðarstefnu frá Frakklandi.
Orðið Postmódern með sínum
mörgu viðskeytum hefur þrátt
fyrir ýmsar deilur og táknfræði-
legan rugling (postmodernísk
heimsmynd elur fleira af sér en
sögulegt afturhvarf) verið notað
til að skýrgreina núverandi stöðu
menningar iðnþjóðanna.
Til gamans má lýsa alþjóðlegu
nútímastefnunni sem hluta af
Apollonískri heimsmynd, hún er
klassísk, rökræn og íburðarlaus.
Hins vegar má segja að sú
heimsmynd er eftir fylgir sé
fremur Díonísk, þ.e. rómantísk,
tilfinningaleg, nautnafull,
skynræn, dularfull, uppnumin í
algleymi og helst utan marka hins
skiljanlega raunveruleika.
Postmódernískt þjóðfélag á sér
samsvörun í birtingu nýrra
formrænna mynda í félagslegu lífi
og nýrra markaða og viðskipta-
hátta. I fegrunartón hefur þetta
allt saman verið kallað seinni
hluta iðnvæðing (postindustrial),
neyslusamfélag eða bara
alþjóðlegur kapítalismi. Það er
kannski rökrétt að líta á samruna
íslands við evrópsku menningar-
svæðin sem postmódernískt
fyrirbrigði.
Arkitektúr innan postmódem-
ískrar heimsmyndar tjáir endan-
leg lok allrar pólitískrar
hugmyndafræði og sögunnar sem
díalískrar, þ.e.a.s. í heimi alþjóða
kapítalisma eru ekki lengur nein
hugmyndafræðileg átök. Hinn
stórkostlegi heimur sem átti að
birtast okkur hefur verið mulinn í
brotabrot, hvers upphaf við
þekkjum vart lengur öðruvísi en
sem fátæklega martröð fagur-
fræðinnar.
Engin grundvallarskýring eða
allsherjar sameiginleg sjónarmið
eru enn ráðandi um þessi nýju
viðhorf og það hlýtur að vera
hlutverk fræðimanna, arkitekta
og listamanna að gefa þessu
afmarkaða mynd sem byggja má
menningarlega viðburði á. En þó
er greinilegt að eðlislæg hvatning
er til róttækra breytinga gegn
stöðnun samtímans og hefur hún
haft í för með sér niðurrif
hefðbundinna hugmynda um
formgert samhengi þar sem það er
álitið að löngun eftir samhengi sé
e.t.v. bælandi í eðli sínu og dragi
þar af leiðandi úr nýsköpun.
Upplausn alls samhengis hefur
ekki einungis verið beint gegn
hefðbundnum arkitektúr heldur
einnig gegn grundvelli reynslu-
heims okkar, eins og tilveru
þyngdaraflsins, mismun lárétts og
lóðrétts, stöðugleika og reglu-
skipun, notkun og nytjagildi.
Þessum nýstárlegu breytingum má
helst líkja við splundraðan
klumbrustíl og framtíðarstefnu frá
upphafi þessarar aldar og oftar en
ekki eru tilvitnanir í rússneska
byggvirkistefnu frá sama tíma. Því
sem áður var óður og aðall
nútímastefnunnar hefur nú verið
ýtt til hliðar með margræðni og
fráhvarfi hefðbundinnar
stigveldisskipunar.
Helsta aðferð við gerð listar í dag
og oft aðalskilaboð er rof á
eðlilegu framhaldi og skynjun,
sundrun og samklipping ólíkra
hluta líkt og skeyting ólíkra
myndskeiða í kvikmyndum.
Meðvituð ringulreið, ófullkom-
leiki og ávöntun hafa nú vikið úr
sessi hinu endanlega og
fullkomna formi, en sundrung,
fjölbreytni og fjölgildi hafa tekið
við og oftar en ekki í samneyti við
aðrar fræðigreinar. Sjálfbirg-
ingsháttur nútímastefnunnar í
arkitektúr leyfði ekki slíka skörun
þar eð byggingarlistin skyldi vera
ómenguð af ytri áhrifum og sjálfri
sér nóg í alla staði.
I dag er þessi mengun arkitektúrs-
ins og hreinræktarstefnu hans
afar áberandi í sambandi hins
rökræna og órökræna, byggvirkis
og skrauts, notagildis og
ónothæfra rýma til áréttingar
andlegum þáttum og þörfum
mannsins sem hingað til hefur
verið lítill gaumur gefinn.
Með því að yfirgefa forsendur um
notagildi hefur arkitektúr fært sig
inn á svið skúlptúrs, hugmynda-
fræðilegrar listar, hreyfilistar,
teikningar og kvikmynda. I
kvikmyndum Tarkovskys má sjá
fyrirmyndir um mjög sálrænt
afmörkuð rými. Skúlptúr í dag
hefur líkt og arkitektúr glatað
notagildi sínu, afneitað
hefðbundnu rýmishlutverki sínu
og leitað til landslagsins og
arkitektónískra fyrirmynda.
Jafnvel afmörkun svæðis sem var í
upphafi aðalhlutverk byggingar-
listarinnar hefur orðið meginefni
hins nýja skúlptúrs.
Hugmyndafræði neyslusam-
félagsins hefur afneitað frum-
spekilegri virkni byggingarlistar-
innar með því að breyta henni
eingöngu í hlut til skemmtunar og
þæginda. En arkitektúr sem
24