Arkitektúr og skipulag - 01.04.1992, Síða 43

voru ekki aðeins nýjunganna
vegna, heldur fundu listamenn sig
knúna til að átta sig á og bregðast
við nýj um aðstæðum. Að virða að
vettugi umhverfi sitt jafnaðist á
við að vera dæmdur úr leik í
mótun menningarinnar og vera
gerður úreltur með framþróun
hennar.
Sumir höfundar sem skrifað hafa
um postmódernisma hafa á
sambærilegan hátt leitað að
samhengi milli „yfirborðs”
fyrirbæra í menningunni, þ.e.
hræringa í listum, og „undir-
stöðu” fyrirbæra, þ.e. nýrra
aðstæðna í efnahagslífi og
stjórnmálum. Hugmyndin er sú að
ef slík tengsl séu til staðar þá eru
slíkar hræringar ekki aðeins
tilviljunarkennd tískufyrirbæri
heldur fylgifiskar nýrra menning-
arlegra aðstæðna og geta því talist
fyrirboðar varanlegra breytinga.
Þær aðstæður sem blöstu við
módernískum listamönnum á
velmektardögum iðnbyltingar og
tæknivæðingar voru vöxtur í
efnahagslífi sem hafði í för með
sér ófyrirsjáanlegar afleiðingar
fyrir vinnu og lífshætti fólks,
framfarir í tækni og þekkingu
með möguleikum á stórtækri
fjöldaframleiðslu, og útþensla í
samgöngum og samskiptum sem
skapaði heimsmarkað. En á
sjöunda áratugnum féll skuggi á
þessa trú á framfarir, vöxt og
útþenslu. Við blöstu minnkandi
hagvöxtur, aukin verðbólga,
þverrandi auðlindir, umhverfis-
spjöll - allt hlutir sem við erum
neydd til að taka tillit til núna, en
voru alls ekki jafn- áberandi í
iðnvæddum ríkjum Vesturlanda
fram að áttunda áratugnum. í
staðinn fyrir fögur fyrirheit og
hugrökk framtíðaráform hefur
tekið við tímaskeið þar sem
tilfinningin er sú að endamörkin
seu innan sjónmáls og ekkert sé
lengur eins einfalt og það átti að
sér að vera.
I þessu sambandi er stundum
talað um fund olíusöluríkja í
Vínarborg 1973 sem táknrænan
tímamótaviðburð. Á sama tíma
fara stjórnmálalegar hugsjónir að
missa ítök sín í hugarfylgsnum
vesturlandabúa, þ.e.a.s. þverrandi
trú á útópískar framtíðarsýnir,
aukið vantraust á heildarlausnir
og miðstýrt skipulag, efasemdir
gagnvart taumlausum
„framförum” tækninnar.
Stjórnmál einkennast öðru fremur
af pragmatisma, eða hentistefnu,
og snúast frekar um nærtæk
vandamál líðandi stundar, eins og
t.d. hvernig eigi að halda í
horfinu, frekar en að umbylta
núverandi fyrirkomulagi í þágu
framtíðarskipulags. Dregið er úr
stýringu á efnahagslífinu, losað
um höft og þröskulda, en þess í
stað leitað að opnara og
sveigjanlegra fyrirkomulagi.
Við höfum orðið vitni að hægri
sveiflu í stjórnmálum víðast hvar,
með Reagan og Thatcher í broddi
fylkingar. Það var ekki lengur
neikvætt að hugsa eingöngu um
sjálfan sig og græða, frekar en að
vinna í þágu heildarinnar.
Með nýrri upplýsingatækni og
fjölmiðlasprengingu hefur menn-
ingarneysla orðið sífellt meiri
hluti af frítíma og afþreyingu
fólks, sem þýðir að það er ekki
lengur jafnskýr félagsleg
aðgreining milli einangraðrar
hámenningar og fjöldamenningar
eða skemmtanaiðnaðarins.List er
orðin að viðburði á svipaðan hátt
og íþróttaviðburður og stórslys.
Á GANGSTÉTTINNI
Orðið sjálft, „postmódernismi”,
kemur fyrst fyrir í bókmennta-
umræðu á sjöunda áratugnum, en
er fljótlega upp úr 1970 notað í
sambandi við byggingarlist, bæði
sem nafngift og heróp. Sá sem
hefur kannski helst stuðlað að
útbreiðslu hugtaksins innan
byggingarlistar er arkitektinn og
gagnrýnandinn Charles Jencks.
Hann tímasetur hin táknrænu
endalok módernismans og upphaf
postmódernismans árið 1972,
nánar tiltekið 15. júlí, 32 mínútur
gengnar í 4 síðdegis að staðar-
tíma. Á því augnabliki voru
íbúðarblokkir í St. Louis- borg í
Bandaríkjunumm, sem kenndar
voru við Pruitt-Igoe og höfðu
hlotið verðlaun sem fyrirmyndar-
íbúðarhverfi fyrir efnaminni
borgara, sprengdar í loft upp
vegna þess að þær voru orðnar
óíbúðarhæfar. Jencks telur þetta
táknrænan atburð fyrir gjaldþrot
módernískra viðhorfa í bygging-
arlist og síðan þá hafa arkitektar
leyft sér að draga í efa
módernískar forsendur og gera
hluti sem módernískir arkitektar
sem voru vandir að virðingu
sinni, hefðu aldrei látið sér til
hugar koma að reyna.
Hver eru þá hin postmódernísku
einkenni í byggingarlist? Mikið
hefur verið gert úr ytri einkenn-
um í byggingarstíl þeirra arkitekta
sem þótt hafa dæmigerðir:
Ahersla á yfirborð byggingar-
innar, umbúðirnar, sem kemur
fram í tilvitnunum í söguleg
stílbrögð, einkum nýklassisisma,
og því sem er kallað pastiche, þ.e
yfirborðslegar stælingar. En það er
ekkert svar til við því hverjir
hinir sönnu postmódernistar í
arkitektúr séu, enda er ekki um
neinn „skóla” í hefðbundinni
merkingu að ræða. Það er miklu
frekar að menn bendi á
dæmigerðar byggingar sem
viðmiðun. En dæmigerðar fyrir
hvað? Til að átta sig á þeim
viðhorfum sem liggja að baki er
líklega auðveldara að líta til þess
41