Arkitektúr og skipulag - 01.04.1992, Síða 49

ræða um arkitektúr og meta hann,
aðrar en hvort þeim finnist húsið
ljótt eða fallegt. Staða arkitektúrs
hefur verið áþekk stöðu
framúrstefnulistar: hann hefur
höfðað til hóps áhugamanna og
fagmanna; almenningur hefur að
vísu getað sagt hvort sér líkaði
verkið eða ekki, en tæpast haft
forsendur til þess að standa uppi í
hárinu á fagmanninum ef því
hefur verið að skipta. Onnur
spurning er svo hvort
arkitektarnir sjálfir hafi yfirleitt
nokkurt vit á arkitektúr, en þá
spurningu ræði ég ekki hér!
En þó að menntun á sviði
sjónlista sé ábótavant og aðeins
sérfræðingarnir geti í flestum
tilvikum rætt málin í sínum hópi,
þá er þó reginmunur á sjónlist-
unum í einu tilliti. Málverk má
loka inni á söfnum eða í hcima-
húsum, taka þau úr umferð ef því
er að skipta, en það verður ekki
gert við byggingarlist. Hún er dag-
legt hlutskipti alls þorra manna
hvort sem þeim líkar betur eða
verr. Þess vegna er hún að ýmsu
leyti mikilvægari en aðrar sjón-
listir. Auk þess má segja að hún
spanni yfir hinar sjónlistirnar:
málverkið að því leyti sem hún
fæst við fleti, skúlptúrinn að því
leyti sem hún fæst við að móta
efni í rúmi. Byggingarlistin hefur
það hins vegar fram yfir hinar
tvær, að hún fæst við afmörkun
tómarúms sem miðast við manrv
legar þarfir. Hún er því bæði hrein
list og nytjalist, sameinar
fagurfræði og daglegt líf og því
meiri ástæða til að gera henni
hátt undir höfði í þjóðarvitund-
inni.
JARÐÝTUKOMPLEXINN
Annað einkenni á viðhorfum eða
öllu heldur viðhorfsleysi til arki-
tektúrs hér á landi, eða réttara
sagt til byggingarlistar, skipulags
og umhverfis í senn, er almennt
virðingar- og skeytingarleysi fyrir
fagurfræðilegum verðmætum,
öðrum en náttúrufegurð, í um-
hverfinu. Þetta einkenni mætti ef
til vill kalla „jarðýtukomplexinn“.
Hann felst í því að með tilkomu
svokallaðra nútímalegra viðhorfa
er fortíðinni og öllu því sem fyrir
er, hvort sem það er gildismat,
innanstokksmunir, hús eða borg-
arhluti, rutt burt og það jafnað við
jörðu. Ef til vill er þetta land-
námsmaðurinn í Islendingum sem
verður þarna sögumanninum
yfirsterkari og heimtar nýtt land
og auða jörð til að byggja á nýtt
hús. Tilkoma nútímatækni, skipu-
lagshugmynda, byggingariðnaðar,
þörfin fyrir uppbyggingu á hér
sjálfsagt líka hlut að máli sem og
sjálfstæðisbaráttan og stofnun nýs
ríkis, viljinn til að slíta tengslin
við fortíðina, einkum þó Dani og
allt sem á þá minnir, ásamt

*
fátæktarbasli fyrri tíðar og heilsu-
spillandi húsakynnum. Og hér
kemur líka til krafan um vel-
rnegun og ríkidæmi, löngunin í
nútímann, mér liggur við að segja
óttinn við að missa af nútímanum
En í stað þess að kanna hvernig
landið liggur, velta til steinum og
jafna hér og þar, er einfaldlega sett
jarðýta á allt draslið og sléttað.
Afleiðingin er sú að við búum
ekki bara við norðanrokið og
gróðureyðinguna heldur næðir um
okkur menningarumhverfislegur
uppblástur líka.
Þessi tilhneiging, sem gætir hér
víða, er nátengd grundvallarein-
kennum módernismans: að byrja
upp á nýtt. Hefðbundnu gildismati
er varpað fyrir róða og leitast við
að finna upp nýtt sem samsvari
kröfum tímans og þörfum
þjóðfélagsins.
Meðal þess sem hvað greinilegast
hefur sett svip sinn á módern-
ismann er hugmyndin um
framfarir, notkun nútímatækni
byggðrar á vísindalegum
rannsóknum, sjálfri sér samkvæm
efnisnotkun, draga fram upp-
byggingu og samsetningu hússins,
einfaldleiki og skrautleysi. Hins
vegar hafa módernar hugmyndir
um arkitektúr smátt og smátt
misst aðdráttarafl sitt. Astæðurnar
eru margþættar. Arkitektúrinn
tengdist ekki hefðbundnu borgar-
umhverfi og sögu nægilega vel, að
minnsta kosti sjónrænt séð og
jafnvel skipulagslega. Auk afneit-
unar byggingarsögu og byggingar-
hefða fyrri alda og fagurfræðilegra
gilda þeirra hafa einnig komið til
félagslega óheppilegar afleiðingar.
Einmitt hinir félagslegu og
sögulegu þættir hafa valdið miklu
um fráhvarfið frá módernisnv
46
anum. Hins vegar sáu menn lengi
vel enga aðra leið en módernism-
ann til þess að hugsa um
grundvallaratriði byggingarlistar á
tuttugustu öld.
VANDI MÓDERNISMANS
Vandinn í sambandi við módern-
ismann hefur verið sá að hann
hefur verið settur fram sem eina
siðferðilega færa leiðin fyrir
arkitekt til að fara í þjóðfélagi
nútímans ef arkitektinn á að vera
sjálfum sér samkvæmur. I mód'
ernismann er sem sé innbyggð
ákveðin siðfræði arkitektsins.
Hann á að vera trúr samtímanum,
sannur í efnisnotkun, leggja
áherslu á dyggðir eins og heiðar-
leika og trúmennsku gagnvart
tækni nútímans.
Megingagnrýnin á þetta viðhorf
hefur verið sú að það sem sett sé
fram sem siðfræði sé þegar grannt
er skoðað ekkert annað en fagur-
fræðilegur valkostur byggður á
tilteknum smekk, ekki siðferðileg
skylda. Módernisminn sé aðeins
einn mögulegur stíll, ein hefð, af
mörgum mögulegum. Þessi hefð
hafi þar að auki fjölmarga ókosti,
ekki síst yfirbragð stöðlunar og
ópersónuleika sökum sömu
efnismeðferðar og formhugsunar.
Utkoman verði þegar verst lætur
ómanneskjulegur arkitektúr
byggður á fagurfræði efnis og
tækni sem réttlætt sé á
siðferðilegum forsendum. Auk
þess felist í framfarahugsjón
módernismans hugmynd um
framþróun og þar með úreldingu
fyrri gilda og höfnun fortíðar og
sögu. Fagurfræðin tengist hug-
myndum um nýtt vísindalegt og
tæknilegt þjóðfélag og er athyglis-
vert að setja uppgjörið við
módernismann í samband við
hrun tiltekinna þjóðfélagshug-
sjóna á undanförnum árum.
En jafnframt þessu er módernism'
47