AVS. Arkitektúr verktækni skipulag - 01.03.1994, Síða 49

STEINSTEYPA
og þjóðfélagslegt gildi hennar
HARALDUR ÁSGEIRSSON
FYRRV. FORSTJ. R.B.
Markmiö þessa erindis er að reyna í
stuttu máli að bregða nokkurri birtu
á það hvaða gildi steinsteypa hefir
haft fyrir þjóðfélag okkar. Samtímis
verður reynt að rekja það nokkuð hvernig þróun
þessa byggingarefnis hefir leitt til auðsöfnunar og
opnað möguleika fyrir annarri iðnþróun til sköpunar
þess velferðarþjóðfélags sem við nú búum við.
Frá upphafi byggðar í landinu og fram á nútíma hefir
skortur á byggingarefni hrjáð íbúana. Landið er of
ungt jarðfræðilega séð til þess að hér finnist hæfur
leir til tígulsteinsbrennslu, nytjaskógar hafa hér ekki
vaxið, og ekki er hér kostur nýtilegra málma, svo sem
víða er erlendis. Landsmönnum var því nauðugur
einn kostur að búa sér hýbýli úr torfi og notast við
það lágmarksmagn af innfluttu timbri, sem hægt var
að komast af með til þess að halda uppi þökum yfir
þessum moldarkofum.
Við þessi vandkvæði í byggðasögunni bætist svo
það, að hvergi er veðurálag harðara en hér á landi,
og því urðu forfeður okkar að byggja einu sinni eða
tvisvar fyrir hvern ættlið. Minjar eru því nánast engar
eftir fyrri alda búsetu f landinu.
Þegar Páll Melsteð sagnfræðingur kemurtil Reykja-
víkur 1828 var „þar eigi um annað fólk að gera en
nokkrar kaupmannshræður í timburhúsum og nokkra
bændur í torfbæjum". Hann taldi timburhúsin ásamt
pakkhúsum og kjöllurum en þau reyndust 50,öll kol-
svört. 1)
Fimm árum fyrr hafði John Aspdin nefnt framleiðslu
sína Portland Cement. Nú verða svörtu húsin og torf-
hýsin ekki séð nema sem safnaminjar, sem betur fer,
því þessi mannvirki gátu ekki verið varanleg. Hins
vegar urðu þó til á þessum tíma nokkur varanleg
mannvirki, þótt telja megi þau á fingrum sér stein-
húsin gömlu.
Samtímis því að steinhúsin gömlu eru fyrstu „varan-
legu mannvirkin sem hér hafa verið reist eru þau
minnisvarðar um framtak í atvinnusögu okkar.
Byggingarstarfsemi átti að verða iðngrein og gjarnan
má tengja nöfn brautryðjendanna við húsin:
Skúla fógeta við Viðeyjarstofu, Bjarna Pálssonar við
Nesstofu og Magnúsar Gíslasonar við Bessastaði.
Um ókomna tíma munum við búa að framtaki þessara
brautryðjenda, og húsin, sem voru þáttur í iðnvæð-
ingarviðleitni þess tíma, eru ómetanleg hvatning til
byggingariðnaðar síðari tíma.
Þó að byggingu steinhúsanna hafi fylgt vonir um
nýjan byggingarmáta og hún hafi vakið til starfa fyrsta
ísl. múrarann Þorgrím Þorláksson fór eins með þenn-
an iðnað og aðra iðnaðarviðleitni þess tíma að hann
koðnaði niður í volæði og umkomuleysi. E.t.v. hefir
veðráttan líka átt þátt í þessu, því kalklíming er ekki
burðugur byggingarmáti þar sem slagregnsveðrátta
ríkir, enda var mikið kvartað undan bilunum á Itming-
unni meðan húsin voru ný. Húsin voru byggð eftir
erlendum teikningum og að mestu leyti undir danskri
verkstjórn. Þegar svo dönsku múrarameistararnir
hurfu á braut með verkfæri sín sofnaði iðnaðurinn út
af og svefninn var nánast órofinn í heila öld.
Það er deyfð yfir þjóðlífinu frá tíma Skúla fógeta fram
að tíma Fjölnismanna, Þjóðfundar og vakningar undir
forustu Jóns Sigurðssonar, en þá kemur einnig fram
vakning í byggingarsögunni með nokkurri notkun á
sementi til múrunar á tilhöggnu grjóti. Fyrstu húsin
voru að vísu smá í sniðum, en voru samt varanleg.
Árið 1874 fengum við stjórnarskrá og strax á eftir
Alþingishús (1880-81). Þar var þá loks komin varða
sem vísaði til framtíðar, minnisvarði sem vissulega
hvatti til framtakssemi. Nú voru líka komnir fram
íslenskir handverksmenn, sem lært höfðu listina að
byggja varanleg hús. Stórhýsi fylgdu líka á eftir, má
þar nefna Landsbankann, lögreglustöðina (byggð
sem barnaskóli) og Útvegsbankann (áður íslands-
banka) í Kvosinni og Safnahúsið við Hverfisgötu.
Annars varð þessi byggingarmáti ekki langlífur, því
47