Úrval - 01.02.1955, Blaðsíða 90

88
ÚRVAL
hin rétta mælistika. Hve oft
verður ekki dómari eða kvið-
dómari að bæla niður „óskyn-
samlega" löngun sína til að
„vera of mildur“ eða „of góð-
ur“ í stað þess að vera „rétt-
látur“. En hver er kominn til
að segja að hinn strangi dómur
sé alltaf sá réttasti?
/"kFT Á TlÐUM eru hinar
^ meðvituðu og dulvituðu
hvatir okkar ekki í mótsögn
hvorar við aðra. Þá teljum við
þarflaust að taka til greina
aðrar hvatir en meðvitaðar.
Eigi að síður eru sífellt að
verki dulvitaðar, vanhugsaðar
hvatir, sem eiga sinn þátt í
mótun þess sem kallað er skap-
gerð okkar, eða það sem á máli
nútímasálfræði er nefnt hátt-
ernismynztur.
Einstakar athafnir okkar eru
ekki aðeins afleiðing tiltekinna
skoðanna. Þær eru einnig tján-
ing hinnar svokölluðu skap-
gerðar, eru á rökrænan hátt
hluti af hátternismynztri. Mað-
ur er slúðurgjarn og raupsam-
ur, iðinn eða latur, hirðulaus
eða smásmugulegur, sparsamur
eða eyðslusamur.
Spyrji maður einhvern af-
dráttarlaust hversvegna hann
sé vanur að haga sér á tiltek-
inn hátt, fær maður ósjaldan
sem svar: „Það hef ég eigin-
lega aldrei hugsað út í“ eða
„hvernig get ég hagað mér öðru-
vísi?“ Seinna svarið er þá
gjarnan í þeim tón, sem gefur
til kynna, að sá sem ekki breyt-
ir þannig sé annaðhvort á lágu
siðferðisstigi eða fávís, enda
þótt til sé fjöldi manna, sem á
jafnsjálfsagðan hátt breytir
alveg gagnstætt.
Sannleikurinn er sá, að margt
af því sem við tilfærum
sem meðvitaðar hvatir að
breytni okkar er tilfundið eftir
á í því skyni að skýra eða rétt-
læta hegðun okkar. Hinar eig-
inlegu hvatir eru kannski af
því tagi, sem hvorki maðurinn
sjálfur né þeir sem umgangast
hann telja sæmilegt eða sið-
ferðilega réttlætanlegt.
~\/TÐ HÖFUM talað um dul-
* vitaðar hvatir, sem móta
skapgerð einstaklingsins og
hátterni. En hvaða hvatir eru
þetta? Hvað kemur til að við
erum jafnólík hvert öðru og
raun ber vitni?
Því er til að svara, að við
vitum, að til eru arfgengir eig-
inleikar, ekki aðeins að því er
snertir ólíkar gáfur, heldur
einnig skapgerð, tilfinningalíf
o. fl. Áður fyrr vísuðu menn
alltaf til meðfæddra eiginleika,
ef ekki var þá beinlínis hægt
að benda á skemmd í heila sem
orsök. Menn héldu jafnvel að
sjálft málið væri meðfætt.
Frá því er t. d. skýrt, að
Jakob IV Skotlandskonungur,
sem ríkti um 1500, hafi látið
daufdumba konu annast tvö
börn frá fæðingu til þess að vita