Læknaneminn - 01.10.1987, Blaðsíða 30

völdum sýkla og annara framandi
lífefnasambanda, sem sækja að lík-
ama þeirra."4 Eins og önnur líffæra-
kerfi hefur ónæmiskerfið fullkomnast
í þróuninnar rás. Þannig hafa æðri
dýr (s.s. spendýr) ónæmiskerfi sem
er „margbrotið frumusamfélag.114
Þessu frumusamfélagi er gjarnan
skipt upp í greiningarfrumur og át-
frumur. Ekki verður fjallað sérstak-
lega um þessa frumuflokka í þessari
grein heldur um hluta af samskipt-
um þeirra.
Á allra síðustu árum hefur skiln-
ingur okkar á eðli ónæmissvara stór-
aukist, ekki hvað síst fyrir þá sök, að
við þekkjum betur samvirkni fruma,
sem taka þátt í þeim. Þannig höfum
við hægt og bítandi öðlast innsýn í
ferla sem stjórna virkni ónæmis-
kerfisins. — f grófum dráttum ræðst
eðli ónæmissvars af; (1) eðli og þéttni
þess (þeirra) vækis (e. immunogen)
sem kveikir á svarinu, (2) flóknu
samspili ólíkra eitilfruma, gleypla (e.
macrophages), gleyplinga (e.
microphages) og sérhæfðra vefja-
gleypla (e. Antigen Precenting
Cells), sem hjálpa eitilfrumum að
greina ákveðin væki og (3) þroska-
stigi þeirra eitilfruma sem taka þátt í
svarinu.
Til þess að vera væki (ónæmis-
vaki) þarf efni að vera; (1) með sam-
eindaþunga meiri en 5000 Dalton,
(2) fjarverandi í líkama einstaklings
meðan forverar eitilfruma þroskast í
frumur sem geta brugðist við fram-
andi sameindum, m.ö.o. vera við-
komandi líkama framandi og (3) að-
gengilegt ónæmis-kerfinu.5
T- og B-eitilfrumur eru aðalteg-
undir greiningarfruma, sem skiptast
hvor um sig í marga undirflokka.
Framandi efni sem B-eitilfrumur
greina og bregðast við er sagt valda
vó-svari6 (vó; vessabundið ónæmi; e.
humoral immunity) en séu það T-
eitilfrumur er talað um fó-svar6 (fó;
frumubundið ónæmi; e. cellular im-
munity). Vegna þess hversu lítið er
vitað um greiningarviðtaka T-eitil-
fruma, eiga menn oftast við mótefn-
isvaka þó að þeir tali um væki. En
orðið mótefnisvaki vísar ekki til ann-
ars en getu efnis til að bindast mót-
efnum.5 Mótefnisvökum er skipt í
tvo flokka eftir því hvort B- eitil-
frumur þurfa á hjálp T-eitilfruma
(og APC) að halda til þess að bregð-
ast við þeim eða ekki. Þannig er tal-
að um T-háð og T-óháð væki.5
Átfrumum er skipt í tvo megin-
flokka; gleyplinga sem eru skammlíf-
ar frumur og taka náinn þátt í vó-
svörum og gleypla sem eru einn af
starfsþáttum fó-kerfisins. Gleyplum
má skipta í tvo undirflokka; annars
vegar átfrumur og hins vegar auglýs-
endur (APC), en eins og áður gat
hjálpa þeir eitilfrumum að greina
framandi sameindir.
Samspil ofangreindra fruma, þ.e.
eitilfruma, gleyplinga, gleypla, og
APC er í grófum dráttum á þá lund
að eitilfrumur greina framandi líf-
efnasambönd, með eða án hjálpar
APC, og koma boðum áleiðis til
gleyplinga og gleypla sem sjá um að
útrýma þeim lífefnum og/eða örver-
um sem ræstu eitilfrumurnar til
svara. „ Víxlverkun eitil- og át-
frumna er sá burðarás sem varnar-
kerfið byggir á . . .“.4
Ónæmissvörum er skipt í tvo
meginflokka: Frumsvör og endur-
svör. Þegar ónæmiskerfi dýrs mætir
framandi lífefni í fyrsta skipti verður
frumsvar. Eftir það verða öll svör við
sömu sameind; endursvör. í saman-
burði við endursvör einkennast frumsvór
af; (1) lengri viðbragðstíma (e. lag-
period), (2) veikari svörun og (3)
skemmri svörunartíma (e. duration
time). (4) Ef um mótefnamyndun er
að ræða þá eru mótefni af M-gerð
(IgM) einkennandi í frumsvörum en
G mótefni í endursvörum. — Und-
antekning frá þessu eru svör við T-
óháðum vækjum, sem byggjast jafn-
vel við endursvar á mótefnum af M
gerð.
Það sem gerir ónæmiskerfmu
kleyft að svara framandi sameind
kröftugar við endurtekin kynni kall-
ast ónæmisminni (e. immunological
memory) og það er sérhæft fyrir þá
sameind sem vakti eitilfrumur til
starfs. Það byggist á hærra þroska-
stigi og auknum fjölda eitilfruma
sem geta brugðist við ofangreindri
sameind.
Þóað ónæmisfræði sé ekki gömul
fræðigrein, er hún orðin svo mikil að
vöxtum, að þessi ritgerð fjallar ekki
um mjög nema mjög afmarkað svið
hennar eða þann hluta vó- kerfisins
sem meðhöndlar og eyðir þeim
risasameindum er myndast þegar
mótefni bindast mótefnisvökum.
Slíkar risasameindir kallast mótefna-
fléttur (e. immune complexes).
Myndun þeirra er snar þáttur í við-
brögðum ónæmiskerfisins við sýk-
ingu en þær eru vissulega skaðlegar
fyrir eigin vefi hýsilsins, sérstaklega
ef þær falla út úr lausn. Þess vegna
búa æðri dýr yfir hreinsikerfi sem
dregur úr skaðlegum áhrifum þess-
ara fléttna á þeirra eigin vefi. í prím-
ötum eru rauðu blóðkornin þátttak-
endur í þessu kerfi en í öðrum spen-
dýrum s.s. nagdýrum gegna
blóðflögurnar samsvarandi hlut-
verki.7
A. Mótefnisvakar og
samsvarandi mótefni
mynda fléttur (mótefna-
fléttur)
Margir þættir hafa áhrif á stærð
og eiginleika mótefnafléttna sem
myndast í ónæmissvari. M.a. eru; (1)
eiginleikar mótefnis, (2) eiginleikar
mótefnisvaka, (3) hlutfallið milli
styrks mótefnis og mótefnisvaka og
(4) eðlisfræðilegir eiginleikar lausn-
arinnar. Skal þessu nú lýst.
28
LÆKNANEMINN M987-40. árg