Læknaneminn - 01.10.1987, Page 41

fléttusjúkdóma. Sú brýna þörf fyrir
mæliaðferðir, sem nothæfar eru til
þess að meta þéttni frírra og upp-
leystra ónæmisfléttna annars vegar
og þeirra sem bundnar eru frumum
(sérstaklega rauðum blóðkornum)
hins vegar, þar sem komið hefur ver-
ið í veg fyrir þau áhrif sem klofning-
arþættir hafa, hlýtur að verða okkur
hvati til frekari rannsókna.
Hér lýkur forsögunni og nú verð-
ur tekið til við að lýsa hlutverki
rauðra blókorna í ónæmiskerfmu og
með hvaða hætti mótefnin og klofn-
ingarkerfið tengjast því.
II. Raudu blóðkornin eru
starfseiningar í ónæmis-
kerfinu
Það sem einkum veldur því að
meira er vitað um klofningarviðtaka
rauðu blóðkornanna en nokkra aðra
klofningarviðtaka er að: (1) Aðeins
ein gerð slíkra viðtaka er á rauðum
blóðkornum (CRl) en á öllum öðr-
um frumum með þessa viðtaka eru
a.m.k. tvær gerðir (auk þess hafa
rauð blókorn ekki Fc-viðtaka sem
trufla starfræna greiningu á þessara
viðtaka á t.d. átfrumum) (2) Auð-
veldara er að vinna með rauð blóð-
korn en heilbrigðar frumur með
kjarna, sem gjarnan breyta tjáningu
yfirborðsprótína sinna og seytra líf-
virkum efnum í framandi umhverfi.
Vegna þess að rauð blóðkorn spen-
dýra eru kjarnalaus er þeim þetta
ókleyft. (3) Rauðu blóðkornin eru
margfalt aðgengilegri en aðrar frum-
ur sem hafa klofningarviðtaka. (4)
Aðferðir til að einangra og hreinsa
CRl á rauðum blóðkornum hafa verið
lengur þekktar en á samsvarandi að-
ferðir fyrir nokkra aðra frumugerð.
CRl viðtökum er skipt í fjóra
undirflokka á grundvelli sameinda-
þunga; 160, 190, 220 og 250 kílódal-
ton(kD).3 Niðurstöður fjöldskyldu-
rannsókna benda til þess að gena-
tjáning þessara fjögurra viðtakagena
stjórnist af jafnríkjandi samsætum á
A- litningi. Algengastur þessara
undirflokka CRl er 190 kD (A-gerð-
in; f=0.83; f=tíðni gens (e. gene
frequency)), næst algengastur er 220
kD (B-gerðin; f=0.16), þar á eftir er
svo 160 kD (C-gerðin; f=0.01) og fá-
gætastur er 250 kD; (f ca. 0.001)3.
Þessi jafnríkjandi gen erfast með
óvenjulegum hætti, því þó hlutfallið
milli tjáningar þessara gena í arf-
blendnum einstaklingum (um þetta
gen), sé alltaf það sama er það mjög
ólíkt í ólíkum einstaklingum. Til að
skýra þetta hafa menn látið sér detta
í hug að stjórngen stjórni tjáningu
CRl gensins. Það hefur komið á dag-
inn, og í klassískri rannsókn Wilsons
ofl. sýndu þeir að þetta stjórngen (e.
controlling element) er tengt við
CRl genið.21 Þessi fjölbreytni er mjög
óvenjuleg í klofningarkeríinu,
þ.e.a.s. bæði hin ólíka mólþyngd
CRl svo og mismunandi tjáning arf-
blendinna einstaklinga á CRl-gen-
um sínum.
Þóað einstofna mótefni (e. mon-
oclonal antibodies) gegn CRl hafi
gert einangrun, magn- og byggingar-
lega greiningu þessara viðtaka marg-
fallt auðveldari, hefur ekki enn tekist
að ákvarða bindiset þessa viðtaka.
Þó er vitað hvaða klofningarþættir
geta bundist þessum viðtaka og að
þær bindast honum mismunandi vel.
C3b bindst honum best, síðan C4b,
þá iC3b; (sbr tafla 1).
Það var ekki fyrr en á núverandi
tímabili (sjá framar) í sögu klofning-
arviðtaka rannsókna sem mönnum
varð ljóst að viðloðun mótefnafléttna
við rauð blóðkorn, sem fyrst greind-
ist í upphafi aldarinnar, stafaði af
því að fastbundnar klofningarafleið-
ur á mótefnafléttum bindast CRl
viðtökum í frumuhimnu rauðu blóð-
kornanna. Lengi eftir þetta var
óþekkt mikilvægi þessarar viðloðun-
ar. Nú er vitað að hún er nauðsynleg
kerfi, sem hefur með upptöku og
meðhöndlun mótefnafléttna að gera.
(sjá síðar)
Rannsóknir bæði „in vivo“ og „in
vitro“ hafa sýnt að mótefnafléttur í
lausn bindast við CRl á rauðu blóð-
kornunum, svo fremi sem þær hafa
C3b (C4b og iC3b að e-u leyti líka) á
yfirborði sínu (sjá mynd 3). Engu
skiptir hvort þessar fléttur hafi sína
fastbundnu klofningarþætti frá ræs-
ingu klassíska ferilsins (kemur í veg
fyrir Fc-Fc víxlverkanir eða lækkar
gildistölu mótefnanna og minnkar
þannig líkur á útfellingu mótefna-
fléttna) eða uppbótarferilsins (leysir
upp botnfallnar mótefnafléttur). Því
meiri sem þéttni C3b (og/eða C4b
og iC3b) er á yfírborði mótefnafléttu
því fastar binst hún rauðu blóð-
korni.2 (Sama gildir vitanlega um yf-
irborð örveru). Það stafar m.a. af því
dreifmg CRl í frumuhimnunni
rauðu blóðkornanna lagar sig að
dreifingu C3 afleiða á yfirborði mót-
efnafléttunnar þannig að sem flestir
bindingar myndast. M.ö.o. CRl
þyrpast að þeim stað í frumuhimn-
unni þar sem mótefnafléttur hafa
bundist.
Hvað skyldi verða um mótefna-
fléttur sem myndast utan blóðrásar-
innar ? Annars vegar berast þær í
nærliggjandi sogæðabrautir og ber-
ast með þeim til eitla, þar sem þær
vekja öflugt varnarsvar og þeim er
eytt. Hins vegar geta þær borist út í
blóðrásina um leka æðaveggi hafi
þær komið af stað bólgusvörun. í því
tilfelli bindast þær rauðum blóð-
kornum og eru numdar á brott.
Rannsóknir CornacofFs ofl.2'
sýndu að þegar mótefnafléttum,
merktum geislavirkni (með geisla-
virkri joðsamsætu; 125I) var sprautað
í blóð apa, bindast þær rauðum
blóðkornum eftir ferli sem krefst
klofningarvirkni (e. complement
activity). Á örfárra sekúndna fresti,
fyrir, á meðan og eftir inndælingu
LÆKNANEMINN Vmi-W. árg.
39