Mímir - 01.04.1986, Blaðsíða 40

og leynum eigi með illvilja því er við munum
að segja.10
IV. Lokaorð
Hlutverk djöfulsins í helgisögum og dæmi-
sögum miðalda virðist greinast í fernt:
I. Sá djöfull sem ofsækir trúmenn í allra
kvikinda líki.
II. Sá djöfull sem tekur sér bólfestu í líkama
manna eða hugskoti og gerir menn æra.
III. Sá djöfull sem tælir menn til fylgilags við
sig og ginnir þá til syndugs lífernis.
IV. Sá djöfull sem situr um sálir framliðinna
og kvelur þær í helvíti.
I sögum af játurum og píslarvottum eru tvö
fyrrnefndu hlutverkin ríkjandi, en í dæmisög-
um er djöfullinn hins vegar oftast sýndur í
tveimur síðarnefndu hlutverkunum. Og sú ógn
sem af djöflinum stafar er sýnd með nokkuð
mismunandi hætti í dæmisögunum en í helgi-
sögunum, eins og komið hefur fram. Enda er
hér um tvær ólíkar bókmenntategundir að
ræða, sem að öllum líkindum hafa gegnt ólíku
hlutverki í trúboði kirkjunnar á miðöld. í
helgisögunum eru ógnir djöfulsins fyrst og
fremst birtar til að sýna styrk og veldi trúarinn-
ar, sem gerir djöfulinn lítilmótlegan og varnar-
lausan andskota. í dæmisögunum er djöfullinn
aftur á móti sýndur sem hættulegur og voldug-
ur óvinur manna, sem getur náð valdi á sálum
þeirra í lífi og dauða. Þar er ennfremur boðuð
refsivist í helvíti og ógnir þess gerðar stórar.
Þannig er djöfullinn ýmist sýndur sem sigur-
vegari eða sá sem tapar, en reglan er einföld;
hann sigrar trúleysingja en tapar fyrir trú-
mönnum. Djöfullinn getur því bæði verið
hættulegur og hættulaus, allt eftir því hver á í
hlut.
Og þetta kann að varpa ljósi á mismunandi
hlutverk sem þessum bókmenntategundum var
ætlað í trúboði kirkjunnar á miðöld. Frásagnir
10 Miðaldaævintýri þýdd úr ensku, bls. 57 í útgáfu Einars
G. Péturssonar.
af játurum og píslarvottum hafa að öllum lík-
indum einkum verið ætlaðar klausturmönnum
til lærdóms, fyrirmyndar og styrkingar í trúnni.
Því skipti þar mestu að sýna öruggan sigur hins
trúaða í baráttunni við djöfulinn. Dæmisögur
hafa hins vegar fremur verið ætlaðar alþýðu
manna til hugleiðingar og áminningar. Þar er
þeirri aðferð beitt að gera sem mest úr veldi og
styrk djöfulsins til þess að hræða menn til
réttrar trúar og hvetja menn til að iðrast synda
sinna og skrifta. Þar birtist því sama trúaraf-
staða og í helgisögunum því þótt djöfullinn geti
bæði verið voldugur og hættulegur, verður
hann ávallt lítilmótlegur og máttvana and-
spænis guði.
En þrátt fyrir það að þessar frásagnir birti
ótvíræðan sigur trúarinnar er djöfullinn þar
aldrei endanlega sigraður. Hann sprettur alltaf
upp að nýju, reynir nýja árás, tekur á sig
breytta mynd, ginnir menn og ærir. Þannig er
hið illa sýnt sem sívirkt afl, sem býr yfir eyði-
leggingarmætti og felur í sér ógn um tortímingu
hins góða — ógn sem trúin ein getur afstýrt. En
trúin kemur þó aldrei í veg fyrir að andstæður
góðs og ills togist á í manninum því hyrfu þær
væru forsendur trúarinnar brostnar. Trúin boð-
ar einungis það, að með því að tefla fram hinu
góða í manninum megi sigra hið illa. Og enda
þótt boðskapurinn sé skýr og einfaldur kallar
hann fram þversagnir í afstöðu trúarinnar til
djöfulsins; hann er varnarlaus en þó ógnvekj-
andi, máttlaus en þó máttugur, sigraður en
sækir þó fram. Og miðaldakirkjan hlóð undir
þessar þversagnir með því að boða öruggan sig-
ur hins góða um leið og hún ógnaði stöðugt
með veldi hins illa.
Hcimildir:
Heilagra manna sögur I og II í útgáfu C.R. Unger,
Christiania 1877.
Miðaldaævintýri þýdd úr ensku. Einar G. Pétursson bjó til
prentunar, Stofnun Áma Magnússonar, Rvk. 1976.
Biblían, ný útgáfa Hins íslenska Bibliufélags, Rvk 1981.
Herra Spilling: Die Visia Tnugdali. Egenart und Stellung
in der mittelalterlichen Visionsliteratur bis zum Ende
des 12. Jahrhunderts. Munchener Beitrage zur Medi-
avistik und Renaissance-Forschung, 21, Miinchen 1975.
40