Mímir - 01.04.1986, Blaðsíða 59

Harmsagan
Eitt af einkennum harmsögu er hin vonlausa
barátta einstaklingsins. Einhver stendur
frammi fyrir vali tveggja kosta og er hvorugur
góður. Harmurinn er svo fólginn í óhjákvæmi-
legu falli þessa manns. Aristoteles lýsir hinni
tragísku persónu á þá leið að hún sé venjuleg
manneskja, af betra tagi þó, en lendir óverð-
skuldað í ógæfu vegna einhvers utanaðkom-
andi misferlis.5
í heimi Gísla sögu er það á ábyrgð einstakl-
ingsins með aðstoð ættmenna sinna að sjá til
þess að jafnvægi í samfélaginu haldist. Sagan
lýsir baráttu þessara manna við að halda
samfélagslegu jafnvægi og um leið sæmd sinni.
Steblin-Kaminskij fjallar m.a. um hefndar-
skylduna í bók sinni Heimur íslendingasagna.
Þar segir hann:
í þjóðfélagi án ríkisstofnana sem tryggðu öryggi
þegnanna, þjóðfélagi án lögreglu, fangelsa og
dómstóla o.s.frv., var enginn til að verja ein-
staklinginn gegn óvinum hans. Hann varð sjálf-
ur með aðstoð ættingja sinna að verjast fjendum
sínum, þ.e. grípa til hefnda, oftast í þeirra virk-
ustu mynd — drápi.6
I slíku þjóðfélagi verða hetjur og hetjubók-
menntir til. Hetjað sér sóma sinn í að verja
heiður sinn og ættarinnar, livað sem það kost-
ar. En harmur Gísla sögu felst í þeirri ógæfu að
hefndarskyldan kallar á hefnd innan ættarinn-
ar.
Baráttan gegn öngþveiti í samfélaginu hefst
strax í upphafi sögunnar. í grein, sem dönsku
bókmenntafræðingarnir Grambye og Sonne
sömdu til kynningar á greiningarlíkani Greim-
as, er upphafskafli Gísla sögu tekinn sem
dæmi.7 Þar eru lagðar til grundvallar andstæð-
urnar samfélagslegt jafnvægi — öngþveiti. I
upphafi ríkir jafnvægi, hjónabandssamningur
Ara og Ingibjargar. Maður utan samfélags, ber-
serkur, kemur jafnvæginu úr skorðum með því
5 Aristoteles, 1976.
6 Steblin-Kaminskij, 1981, bls. 84.
7 Grambye og Sonne, 1973.
að drepa Ara. Við það myndast öngþveiti
(kaos), Ingibjörg verður ekkja; ein án samnings.
Gísli, bróðir Ara, kemur jafnvæginu aftur á
með göldrum, sverðinu Grásíðu sem þræll
Ingibjargar, Kolur, á. Annar samningur er
gerður, hjónaband Gísla og Ingibjargar. Jafn-
vægi ríkir á ný. Þessi frásögn er eins konar for-
leikur að því sem koma skal, baráttunni gegn
öngþveiti í ættarsamfélaginu.
En sagan heldur áfram. Harmurinn felst síð-
an í því að Gísli færist undan að skila sverðinu.
Það leiðir til þess að þeir Kolur drepa hvor
annan og sverðið brotnar. í S-gerð sögunnar er
sgt að í andasiitrunum hafi Kolur lagt ógæfu á
sverðið. Hann segir: „ok mun þó endir einn
leystr verða um þá ógiptu, er yðr frændum
mun þar af standa.“8
Og það gengur eftir; ógæfan færist yfir á
næstu kynslóð. Þar verður ágreiningur milli
systkinanna Þórdísar og Þorkels annars vegar
og bróðurins Gísla og föður þeirra Þorbjarnar
hins vegar.
Þegar orðrómur kviknar um að Bárður, vin-
ur Þorkels, hafi fíflað Þórdísi, líkar Þorbirni og
Gísla það illa og drepur Gísli Bárð. Sagt er að
Þorkell reiðist Gísla mjög við þetta. Þarna
kemur fram togstreita milli tilfinninga og vin-
áttu annars vegar og ættarstolts hins vegar.
Gísli ver ættarstoltið með oddi og egg en það
hentar Þórdísi og Þorkatli alls ekki.
Ýmsir fræðimenn hafa bent á þetta. Ander-
son segir að harka Gísla við að halda íjölskyld-
unni saman hafi í raun sundrað hennif7 Foote
segir Gísla vera of ákafan í að verja heiður og
einingu ættarinnar og galla hans felast í því að
geta ekki skilið að systkini hans eru ekki sam-
mála honum.10 Þetta er vissulega rétt, en því
má bæta við að í ættarsamfélagi, þar sem mikið
lá við að fjölskyldan stæði saman, hlýtur
ágreiningur milli systkina að verða tragískur.
Aldrei grær um heilt milli þeirra systkina.
Ógæfan fylgir þeim til íslands. Þar giftast Súrs-
8 íslensk fornrit VI, bls. 13—14.
9 T.M. Anderson, 1968.
10 Peter Foote, 1963.
59