Mímir - 01.04.1986, Síða 68

Friðrik Magnússon:
Leyndardómur
miðstofnsins
Grein sú sem hér fer á eftir var upphaflega
skrifuð sem prófritgerð í námskeiðinu 05.41.22
Nqfnfræði á vormisseri 1985 og birtist hér
nokkuð lagfœrð. Svavari Sigmundssyni og
Eiríki Rögnvaldssyni þakka ég holl ráð og
þarfar athugasemdir.
1. Inngangur
Hér er ætlunin að fjalla dálítið um fyrirbærið
„miðstofn“ (öðru nafni „miðlið") sem oft kem-
ur fyrir í riturn Þórhalls Vilmundarsonar (hér
eftir ÞV) um íslensk örnefni. Efnisskipan er á
þá leið að í öðrum kafla er fyrst yfirlit yfir öll
þau örnefni sem ég hef rekist á í ritum ÞV og
eiga að innihalda miðstofn en síðan er reynt að
komast að því hvers konar fyrirbæri miðstofn-
inn er. Athugað er hvort miðstofninn geti talist
hljóðbreyting, einhvers konar orðmyndun eða
alþýðuskýring. í þriðja kafla er fjallað nánar
um einstök dæmi ÞV um miðstofnsorð og litið
á málsöguleg rök hans fyrir miðstofni. I Ijórða
kafla koma svo nokkur lokaorð. Fyrst er þó rétt
að víkja að nokkrum orðum að ummælum ÞV
sjálfs um miðstofninn.
Það hefur ekki komið skýrt fram í skrifum
ÞV hvers konar fyrirbæri miðstofninn er. I
fyrstu skrifum sínum um miðstofninn virðist
ÞV líta á innskot hans sem einhvers konar
hljóðbreytingu: „Hafa ber þar í huga hina ríku
tilhneiging til að Iesa mannanöfn út úr örnefn-
um, sem gætti þegar að fornu og alla tíð síðan.
Voru mannanöfn lesin út úr 1) örnefnunum
óbreyttum [. . .] 2) örnefnunum breyttum, með
hljóðbreytingum og afbökunum [...] einkum
með því að breyta beygingarendingu eða við-
skeyti í miðstofn („leyndardómur miðstofns-
mi‘j“ (ÞV 1969b:107 —8).
Síðar í ritum sínum segir ÞV: „Især synes det
at have været alm. at indskyde et mellemled for
at danne et personnavn el. forklare navnet pá
anden máde [. . .] O. Rygh (NG, II 206) har
pápeget parallelle ændringer i No.: *Auða- >
Auðigsstaðir, *Horpu- > Hopreksstaðir, og
regner med en tendens til at indskyde et g el. k
foran v + konsonant, ofte for at skabe en ny be-
tydning. Her er der dog ikke tale om et isoleret
fonetisk fænomen, men om en omfattende ten-
dens til at indskyde et mellemled i den for-
nævnte hensigt“ (ÞV 1971a:580, sjá einnig ÞV
1978:106). Mér sýnist að þarna telji ÞV mið-
stofninn vera einhvers konar orðmyndun, þ.e.
að inn í örnefnin sé skotið heilu morfemi, en
ekki að beygingarending eða viðskeyti taki
breytingum samkvæmt hljóðkerfisreglu.
2. Hvað er miðstofn?
2.1 Yfirlit yfir miðstofnsorð
Hér kemur yfirlit yfir þau örnefni sem sam-
kvæmt ÞV eru „aukin miðstofni“. Tekin hafa
verið með þau örnefni sem ÞV hefur fjallað
sérstaklega um í ritum sínum og rökstutt að séu
aukin miðstofni svo og þau sem tekin hafa ver-
ið sem dæmi um miðstofnsörnefni í ritum ÞV
án sérstaks rökstuðnings (sjá nánar 3. kafla).
Örnefnin eru sýnd eins og þau eiga að hafa
verið upphaflega samkvæmt ÞV, án miðstofns,
svo og eins og þau eru eftir að hafa verið aukin
68