Mímir - 01.04.1986, Page 71

ir áður en miðstofninn kom tii sögunnar, sjá 3.
kafla), í öðru lagi áherslulausa atkvæðið (eða
atkvæðin) sem fellur brott, í þriðja lagi mið-
stofninn sjálfur og í fjórða lagi síðari liður ör-
nefnanna. Til glöggvunar er örnefnunum raðað
eftir stafrófsröð miðstofnsins:
(4)
Stein a > ars staðir
Víð > Við a > ars staðir
Vilp > Vil u > borgar staðir
Hálf naðar/nanar > danar hurð
Hald > Hall aðar > dórs staðir
Helk > Hel unnar > kund-ar/-u heiði
Mýl > Mý a > laugs staðir
Hugl > Hug ar > leiks/Ijóts staðir
Hall ar > orms staður
Eyj a > ólfs staðir
Bár > Bá u > reks staðir
Kór > Kó a > reks staðir
Silfr > Silf ar/u > reks/rúnar staðir
End > Ind a > riða staðir
Tundr> Tynd a > riða staðir
Þyr> Þið ils > riks vellir
Meið > Mei/Mý ar > ríðar staðir
Sig a > ríðar staðir
Kyrn > Kýr a > unnar staðir
Háv > Há a > var(ð)s staðir
Gaul ar > verja bær
Hvin ar > verja dalur
Rand a(r) > vers staðir
Bpgg(s) (u) > vis/vers staðir
Nú er spurningin sú hvort eitthvað frekar sé
hægt að koma reglu yfir innskot miðstofnsins
eins og því er lýst í (4) en eins og því var lýst í
(2). Mér sýnist svo ekki vera. í stuttu máli sagt
hefur mér ekki tekist að sjá neina reglu út úr
framangreindum breytingum. Af hverju er
-reks- eða -rúnar- skotið inn í Silfr-ar/u-staðir
en ekki -riða- eins og í Tundr-a- > Tyndriða-
staðir? Af hverju er ekki skotið inn -verja- í
Mýla-a-staðir eins og í gaul-ar > Gaul-verja-
bœr? Svona mætti lengi spyrja en mér hefur
ekki tekist að finna nein svör.
Mér sýnist því vonlaust að innskot mið-
stofnsins standi undir nafni sem einhvers konar
orðmyndun. Miðstofninn virðist geta verið
nokkurn veginn hvað sem er — oftast einhvers
konar viðskeyti með eða án beygingarendingar
— og enga reglu er hægt að sjá sem skýri það
hvers konar miðstofni sé skotið inn í hvaða ör-
nefni.
2.4 Er innskot miðstofnsins alþýðuskýring?
Er þá tilhneigingin til að skjóta inn miðstofni
alþýðuskýring? Hún gæti e.t.v. falist í því að
lesa mannanöfn út úr örnefnum sem áður
hefðu verið náttúrunöfn: „Einkum virðist hafa
verið algengt að skjóta inn miðlið til að fá fram
mannsnafn og skýra þar með bæjarnafnið“ (ÞV
1978:106).
Ég held að rétt væri að víkja fyrst að hugtak-
inu „alþýðuskýring" áður en lengra er haldið.
Segja má að alþýðuskýring (folkeetymologi)
felist í því að orð sem einhverra hluta vegna
eru torkennileg eða jafnvel óskiljanleg eru gerð
kunnugleg og skiljanleg („det ubekendte
ændres til noget bekendt, det uforstáelige til
noget forstáeligt" (Vibeke Christensen & John
Kousgárd Sorensen 1972:106)). Eins og komið
hefur fram eru örnefni þau sem hafa verið auk-
in miðstofni öll tvíliða og er það í öllum tilvik-
um fyrri iiðurinn sem hefur tekið breytingum.
Því mætti ætla að ástæða þess að miðstofni er
skotið inn sé sú að fyrri liður örnefnanna sé
orðinn á einhvern hátt torkennilegur og að
miðstofninn geri hann skiljanlegri eða í besta
falli kunnuglegri.
Orsakir þess að fyrri liðurinn verður tor-
kennilegur geta verið a.m.k. tvenns konar: 1)
Hann er horfinn úr málinu sem sjálfstætt orð
eða orðinn mjög fátíður í málinu. 2) Merkingin
sem tengd var við hann er horfin þótt hann geti
lifað sem sjálfstætt orð í málinu með annarri
merkingu.
Mér sýnist að skipta megi miðstofnsörnefn-
unum, sem talin voru upp í 2.1 hér að framan,
í tvo hópa með hliðsjón af þeim breytingum
sem sagt var að yfir þau hefðu dunið:
1) Örnefni sem höfðu auðskilinn og síður en
svo torkennilegan fyrri lið áður en miðstofninn
kom til sögunnar. Þessi örnefni eru:
71