Mímir - 01.06.1997, Síða 13

bls. 68
bls. 69
bls. 71
ég álít (d. anseer)
sumir gjörðu þarslegar uppgötvanir
á ný
byggja
bygging
pláts rúm
endir var gjörður á ríki þessu (d. at gjöre Ende paa noget).
ég hygg, ætla
„finnst oss dönskulega orðað“
að nýju („ný merkir nýtt tungl“)
setja, reisa, gjöra
hús
Áin gekk yfir bakka sína
finna upp
karfa „heitir á ísl. vandlaupur (vöndr = tá)“
merkur
tvennslags
hvort sem hann svo var fær um það eður ekki
eitt eður annað kvikindi
afgrunn
offra
offurker
musteris
brúkuð
svo
gifti sig grískri konu
„finnst oss hálfdönskulegt“
finna
akrana, ekrurnar „mörk á ísl. er
skógur"
tvennskonar „því slags er danska“
„atviksorðinu svo er hjer
ofaukið á vora tungu"
eitthvert kvikindi
undirdjúp
færa fóm
fómarker, blótskál eða blótbolli
hofs
höfð
síðan
gekk að eiga gríska konu
4. Danska orðabókin
Árið 1851 kom út Dönsk orðabók eftir Konráð.27
Áður hafði aðeins verið til dansk-íslenzkt orðakver
sem Gunnlaugur Oddsson gaf út 1819.28 Orðabók
Konráðs er mikið verk, 596 blaðsíður í stóru broti
og með mjög smáu letri.29 Þessi orðabók hefur
líklega haft einna mest áhrif á hreinsun íslenzk-
unnar af því sem Konráð skrifaði.30
í þýðingum sínum reynir Konráð ætíð að finna
orð í fomritum sem samsvara hinu danska orði og
27 Jóhann Halldórsson gerði uppkast að m og hluta af n en dó 1844
þegar verkið var skammt á veg komið. Sjá umfjöllun um orðabókina hjá
Guðrúnu Kvaran (1991). Einnig fjallar Guðrún um forníslenzka orðabók
með dönskum skýringum sem Konráð ætlaði að semja og fékk til styrki
(1991:65-6). Um þá orðabók sjá einnig Aðalgeir Kristjánsson (1991a:74-
6).
28 Gunnlaugur Oddson. 1991. Ordabók sem inniheldur flest fágæt,
framandi og vandskilin orð er verða fyrir í dönskum bókum. Ný útgáfa
með íslenskri orðaskrá. Jón Hilmar Jónsson sá um útgáfuna ásamt
Þórdísi Ulfarsdóttur. Orðfræðirit fyrri alda I. Orðabók Háskólans,
Reykjavík.
29 Konráð segir um vinnu sína við orðabókina: „Jeg er að sönnu búin
með þessa „dönsku orðabók með íslenzkum þýðingum“, sem eg hef
unnið að í margt ár, þar eð jeg varð að halda áfram með hana, af því jeg
var komin út í það; en annars kostar hefði jeg getað varið tímanum
betur“ (BréfA 53).
nefnir þá heimildina.31 Oft er þýtt með heilum
setningum á íslenzku ef ekki finnst gott (fornt)
íslenzkt orð sem passar. Nokkur skemmtileg dæmi
um þetta eru til að mynda orðið koran sem er þýtt:
„ritning þeirra sem eru tyrkjatrúar“, orthopædie er
„sú list að lækna hlykki eða beyglur á unglingum“,
erkelðgner er „allra mesta lygahylki“, flanesyge er
„löngun kvennmanns til að vera út í hvippinn og
hvappinn“; luftmaskine er „vjel til loptferða
(loptkuggur)“, clarinet er „eins konar hljóðfæri
sem blásið er í“ og slumpeskytte er „sá sem
30 „Ætlaði Konráð bókina öðrum þræði sem leiðarvísi, fyrir þá
íslendinga sem hugsuðu að einhverju leyti á dönsku, til að snúa dönskum
orðum og talsháttum á hreina íslensku. Kom orðabók hans út árið 1851
og hafði mjög mikil áhrif“ (Kjartan G. Ottósson 1990:70). Björn M.
Ólsen (1891:66) segir: „Engin bók, sem út hefur komið á þessari öld,
hefur átt jafnmikinn þátt í að útríma dönskublendingum úr tungu vorri
eins og þessi ... Hún hefur nú í 40 ár kent ungum og gömlum eigi að eins
að skilja dönsku heldur og að þíða hana á hreina íslensku“. Sjá einnig
umfjöllun Jakobs Benediktssonar um orðabókina í greininni Islenzk
orðabókarstörf á 19. öld. Andvari 11 (1969):96-108.
2 * Hægt er að taka sem dæmi um þetta orðið Landmand, sem er þýtt
„landsmaður (sb. við landsmenn sína, 619), samlandi (Fms. II, 121),
landi (Grágás)“.