Mímir - 01.06.1997, Síða 47

texta,29 og stundum skiptir vísan höfuðmáli í stíl-
num þar sem ætlan höfundar virðist vera að skop-
ast að skáldmæltri hetjunni og lætur hann kveða
um hrafna þegar hann rekur augun í máv á flugi
utan við gluggann. (4.v. 320)
Vísumar í heild sinni hafa þann ytri tilgang í
persónulýsingu Hávarðar að glöggva enn þá sýn
sem á hann sem endurboma hetju sem sagan hefur,
enda alþekkt í sögum að miklir kappar séu líka
mikil skáld.30 Sömuleiðis þjóna þær þeim innri til-
gangi að sýna hug Hávarðar og gefa honum þannig
um leið kost á því að tjá hug sinn.31
4. Niðurstaða og lokaorð
Eins og fram kom í inngangi hafa fræðimenn talið
söguna vera frá 14. öld, og fram kemur einnig að
ég tel hana hljóta að vera mun yngri. Sá ritunartími
sem hér er stungið uppá kemur meginefni rit-
gerðarinnar, Hávarði ísfirðingi, við á þann hátt að
hann hefur óneitanlega mikil áhrif á túlkun hennar
þegar rætt er ekki eingöngu um bókmenntalegt
samhengi hennar, heldur einnig sögulegt samhengi.
Oftar en ekki hafa fræðimenn minnst á sjálf-
stæði þjóðarinnar og frjósama bókmenntasköpun í
sömu andrá, jafnvel sem afleiðingar þeirrar and-
legu niðurlægingar sem missir sjálfstæðisins á
hendur Noregskonungi var.
Frekar en á slíkum niðurlægingatímum, eru
tímar kreppu og harðinda ekki síður þeir tímar að
bókmenntir verði til. Ef miðað er við þann ritunar-
tíma sem rök voru leidd að í 1. kafla, 1400-1550,
sést að á þessum tíma ganga tvær plágur yfir
íslensku þjóðina, Svarti dauði (1402-4) og Plágan
síðari (1494-5). Það er því ljóst að þegar Hávarðar
saga er samin, að a.m.k. önnur plágan hefur þegar
gengið yfir og er ekki óvarlega áætlað að það hafi
verið mun áþreifanlegri hörmungar en þær sem
gamli sáttmáli færði yfir þjóðina.
Það er í slíku ljósi sem við sjáum að einmitt við
slíkar aðstæður er þörf fyrir líflegar og skemmti-
legar bókmenntir. Höfundur Hávarðar sögu hefur
29 Eftir að hann kveður fyrstu vísu sína um að honum hafi ekki komið
dúr á auga frá vígi Ólafs (2.v. 319) er svar Bjargeyjar þó í fullu samræmi
við efni vísunnar og skýrir hana að nokkru leyti.
30 T.d. Þormóður Kolbrúnarskáld, Egill Skalla-Grímsson, Gunnlaugur
ormstunga og fleiri.
3' Guðrún Ingólfsdóttir (1990: 230-231) kemst svo að orði: „Hávarður
yrkir sífellt um hreystiverk sín og kappa sína og verður fyrir þá sök enn
meiri hetja í augum okkar.“
haft til að bera meiri metnað en svo að stæla
riddarabókmenntir eða ævintýrasögur, en hefur
þess í stað, sett saman sögu í anda hinnar íslensku
sagnahefðar. Það sýnir ætlunarverk höfundarins
betur en annað, að hann hefur á meðvitaðan hátt
notað aðrar íslendingasögur við smíð sína, þó að
e.t.v. megi finna ómeðvituð áhrif í stílnum t.d. frá
fomaldarsögum (sbr. ÍF VI: xc). Sagan hefur verið
túlkuð sem „ómenguð skopsaga" og það er án efa
rétt að nokkrum hluta, því ekki er hægt að horfa
framhjá slíku.32
Sagan snýst fyrst og fremst um Hávarð
því eins og við höfum séð fer höfundur ansi
margar og klókar leiðir í lýsingu hans og er hann
óumdeilanlega aðalpersónan, þó að Atli í Otradal
taki af honum völdin þegar líður á söguna.
Það má vera ljóst að breytingin á Hávarði
verður ekki í einni svipan, eins og hjá Atla, heldur
er hún vandlega undirbúin, og hvað eftir annað
gefið til kynna að þrátt fyrir aldur og mótlæti er
ennþá líf í Hávarði. Það er leið höfundar að láta
Bjargeyju reka smiðshöggið á endurreisn Hávarð-
ar, með samtali sínu við Þorbjörn og liðssöfnun-
inni, en hann hefur oft áður bent á að Hávarður er
sjálfur til alls líklegur, hann þarf aðeins að láta
tendra fyrir sig neistann.
32 Sbr. t.d. íslensk bókmenníasaga II (1993: 153). Ágæt dæmi eru
samanburður Hávarðar við hestinn, sem áður var getið og skyndilegur
umsnúningur Atla í Otradal sem breytist við það eitt að skjóta sér undir
sæng konu sinnar. Halldór Guðmundsson (1990: 70) hefur einnig bent á
að notkun orðsins afeyringar (354) beri vott um mjög meðvitaða notkun
skops. En þó er óvíst að fullyrðing Halldórs, um að höfundur Hávarðar
sögu hafi búið umrætt orð til, eigi fullan rétt á sér. (Sjá grein mína hér í
blaðinu: Um afeyringa.)
45