Mímir - 01.06.1997, Síða 75

Benedikt heldur svo áfram að rekja bók-
menntasöguna, nú tengir hann flestallan íslenskan
skáldskap við rómantík, þ.e.a.s. allt sem vel hefur
verið gert, en segir þó að það hafi ekki verið
ættjarðarást sem hafi vakið upp skáldskapinn eins
og margir vilji meina, heldur smjaður fyrir erlend-
um konungum og græðgi, því eðlilega vilja allir fá
eitthvað fyrir sinn snúð. Maður finnur líka bergmál
frá hugmyndum Gröndals frá 1853 í þeim full-
yrðingum að realistamir séu ekki nógu fróðir um
fortíðina, ekki nógu lærðir til að skilja einingu nú-
tíðar og fortíðar, þeir einblíni um of á allt hið nýja
en gefi dauða og djö... í það sem á undan hefur
farið.
Auðvitað er stærsti gallinn við fyrirlestur
Benedikts sá að hann er að tala út frá kveðskap, en
realistamir voru duglegri við sagnagerð, enda
hentar hún stefnunni að flestu leyti betur en kveð-
skapur með sýnar metafórur og upphafningar. Það
kemur líka upp úr dúrnum þegar Benedikt fer að
tala um einstök skáld, þau hin sömu og hann beinir
fyrirlestrinum gegn, að honum finnst þau bara
nokkuð lunkin. Það er allavega erfitt að sjá annað
en vinsemd út úr eftirfarandi tilvitnunum: „Yfir
höfuð eru kvæði Hannesar...flest ágæt, bæði að
efni og formi.”29 og „Gestur er vort besta sögu-
skáld núlifandi.”30 Þetta eru ekki beint óvinveittar
setningar, en sá varnagli er sleginn að Hannes sé
ekkert sérstaklega realiskur í t.a.m. ástarkvæðum
sínum og reyndar líka í ferðavísunum, þar sé
Hannes rómantíker eins og aðrir. Einnig segir
Gröndal að sá galli sé á gjöf Gests að láta allar
sögur sínar enda illa. Einmitt í þessari umfjöllun
um Gest má sjá tengingu milli andúðar Gröndals á
realismanum og þeim þungu raunum sem hann
hafði upplifað, þar sem hann segir: „...sögur ...sem
fara illa, vil ég aldrei lesa aftur. Það er nóg sorg í
lífinu, þó maður sé ekki að egna hana fram sjálf-
ur.”31 I framhaldi af þessu fer hann svo að svara
fyrir grafskriftir sínar og erfiljóð og tengir það um-
fjöllun um gagnrýni almennt. Eitt orð nægir til að
lýsa hugmyndum Benedikts Gröndal um gagnrýni
á Islandi: Sleggjudómar.
29Sama rit, bls 174.
30Sama rit, bls 174.
31Sama rit, bls 175.
Hnyttin lokafyrirsögn
Eitt af því sem Benedikt lofar hvað mest í síðasta
hluta þessa fyrirlestrar er blessuð föðurlandsástin
og þjóðemið sem slfkt. Þó að þær umræður eigi
kannski meira skylt við pólitík en skáldskap er
erfitt að líta framhjá þeim, því að skáldskapur og
pólitík eru samofin í t.a.m. kröfum raunsæismanna
um að skáldskapinn skuli nota til að stinga á kýlum
samfélagsins. Nú er það alkunna að fyrir utan
trúarbrögð, sem Benedikt prísar einmitt líka, er fátt
til í heiminum sem valdið hefur jafn miklum
hönnungum, óhamingju og dauða af manna völd-
um og þjóðemisátrúnaður, enda er auðvelt að mis-
nota þjóðemisást ef maður er nógu illa innrættur.
Á 19. öld var það hins vegar svo að þjóðin
vaknaði til vitundar um að hún væri þjóð og það
má þakka fyrir það ef menn trúa því að íslenskar
ríkisstjórnir hafi gert betri og skynsamlegri hluti en
búast hefði mátt við undir danskri stjórn. Þessa
vakningu er óhætt að eigna rómantísku skáldunum
að mestum hluta,32 því ættjarðarljóð voru fáheyrð
fyrir þeirra tíð og á þessum tíma skipti kveðskapur
miklu meira máli fyrir fólk en hann gerir í dag,
þegar skáld eru dregin úr kjöllurum eða skúffum á
tyllidögum og send jafnharðan til baka að notkun
lokinni. Ein helsta krafan erlendis í realismanum
var afneitun þjóðernisstefnu. Sú krafa hrökk
skammt hér á íslandi í miðri baráttu fyrir sjálf-
stæði, en realistarnir reyndu samt. „Tímans heróp
er líf persónunnar, ekki gloria um hina afdregnu
hugmynd: þjóð” hefur Benedikt eftir Hannesi
Hafstein og bætir svo við að hann hafi sjaldan
heyrt annað eins slúður. Flestum er líklega kunnugt
um hvaða umskiptum Hannes tók síðar, þegar hann
varð fyrsti íslenski ráðherrann og sameiningartákn
þjóðarinnar, en það er önnur saga eins og umskipti
hans í yrkingum síðar á ævinni og því þegar þjóð-
félagslegum ádeilukvæðum var sleppt úr kvæða-
safni, nokkurs konar úrvali, sem hann gaf út.
Gröndal er einnig illa við að Hannes haldi fram að
þjóðemisstefna Islendinga sé tekin „orðrétt” frá
öðrum löndum, kallar þetta beinlínis ósannindi og
það er svosem erfitt að lá honum það því allar að-
stæður voru fyrir hendi hér þegar þjóðernisvitund
fór að gera vart við sig, og gekk út á allt aðra hluti
en í frjálsum ríkjum.
32Sbr. þá skoðun Kristins E. Andréssonar að Fjölnismenn hafí átt þarna
mestan þátt.
73