Morgunblaðið - 13.06.1992, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 13. JÚNÍ 1992
LISTAHATIÐ I REYKJAVIK 1993
Hín hæga þensla
________Myndlist
Bragi Ásgeirsson
Til sanns vegar má færa, að
myndlistin hafi af fullum krafti
haldið innreið sína á Listahátið
um síðustu helgi, en þá voru opn-
aðar sýningar í listhúsum víða um
borgina og ein mikil í Hafnarborg
í Hafnarflrði.
Að vísu höfðu Listasafn íslands
og Kjarvalsstaðir opnað glerfínar
sýningar í upphafi hátíðarinnar,
en það er af hinu góða að ekki
opni allar sýningar í einu, því það
gerir bæði listrýnum sem fjölmiðl-
um róðurinn auðveldari að gera
sýningunum skil Auk þess væri
of mikið á fólk lagt að rækta all-
ar sýningarnar sama daginn, og
er hætta á að hinar stóru sýning-
ar drægju eðlilega flesta að á
kostnað hinna minni og að ein-
hveijar mættu óverðskuldað af-
gangi.
Sú varð líka raunin, að mikil
örtröð var á sýningamar þennan
laugardagseftirmiðdag og þannig
var mikilum erfiðleikum bundið
að njóta yfírlitssýningar Hjörleifs
Sigurðssonar í Norræna húsinu
nær klukkustund eftir að hún
opnaði, auk þess sem illmögulegt
var að fá bílastæði, slík var örtröð-
in er mig bar að garði.
Ég hafði ákveðið að kanna að-
sóknina á opnanir þennan dag,
en ég forðast þær frekar en hitt,
enda kominn á sýningar til að
skoða verkin en ekki fólk. Varð
svo sannarlega ekki fyrir von-
brigðum, því alls staðar var auð-
sjáanlega mikið um að vera, en
hins vegar gat maður ekki verið
á nema einum stað í einu og hafði
ekki lagt opnunartímana sérstak-
lega á minnið, telst ég því ekki
100% heimild. En langmest að
sókn virtist mér á sýningar verka
þeirra Hjörleifs og Kristjáns
Davíðssonar, en til Hafnaríjarðar
komst ég hins vegar ekki.
Þá veit ég að aðsókn hefur
verið góð á þessar sýningar, sem
er til marks um það að áhugi á
vönduðum sýningum í sambandi
við Listahátið er mikill. Má það
vera eðlilegt, því sjaldan gefst
fólki jafn gott tækifæri til að
mynda sér marktækt yfirlit yfír
það sem hefur gerst og er að
gerast. Datt mér í hug að nú skorti
einungis á að bæta einnig við einni
sterkri samsýningu til að fólk
fengi enn gleggra yfírlit. Þátt
samsýninga má nefnilega ekki
vanrækja, en hann er víða drjúgur
á listahátíðum ytra.
Það var vel til fundið hjá Nor-
ræna húsinu og Félagi íslenzkra
myndlistarmanna, að efna til yfír-
litssýningar á verkum Hjörleifs
Sigurðssonar og telst tvímæla-
laust til merkari myndlistarvið-
burða ársins. Hjörleifur var um
árabil í fararbroddi framsækinna
listamanna á íslandi, m.a. formað-
ur FÍM í fjögur ár á erfiðum og
umbrotasömum tímum. Þá skrif-
aði hann listrýni um sextán ára
skeið eða frá 1955 til 1971 og
þar af reglulega í dagblaðið Vísi
frá 1966-1971, eða um fímm ára
skeið. Einnig ritaði hann sjálf-
stæðar greinar um ýmislegt úr
heimi listarinnar fyrir og eftir
þennan tíma og sá um útvarps-
þáttinn Úr heimi myndlistarinnar
1952-53. Auk þess var hann með
í framkvæmd ýmissa merkra sýn-
inga hér heima og erlendis.
Þrátt fyrir að Hjörleifur hafí
þannig komið víða við og á stund-
um verið í eldlínunni, þá var aldr-
ei mikill hávaði í kringum hann,
enda allt slíkt langt frá skapferli
mannsins. Þá hafa einkasýningar
hans einkennst af látleysi og hóg-
værð eins og raunar listsköpun
hans einnig.
Það eru tvímælalaust hina'r
innri lífæðar myndflatarins og
hæga þensla, sem áhugi Hjörleifs
hefur beinst að alla tíð, og hann
hefur verið einstaklega fráhverfur
íburðarmiklu yfirborði og form-
rænum glæsileika. Af þeim sökum
hefur hann verið seintekinn, en
það má vera ljóst, að hann var
þrátt fyrir allt einn eftirtektar-
verðasti málari sinnar samtíðar
og einmitt fyrir þessa eiginleika
ásamt merkilegri þijósku og stað-
festu. Það var nefninlega svo
margt spennandi að gerast allt
um kring, bæði hvað snerti óhefta
litamameðferð, sem og uppstokk-
un í meðferð forma og myndbygg-
ingar, sem freistaði svo margra
að glíma við.
Efniskennd litaí sem byggðist
á því að þykkt væri smurt á léreft-
ið, var Hjörleifi einnig fjarri skapi.
Þó einn af eðlisþáttum listar hans
væri einmitt að dýrka efniskennd-
ina, en þá efniskennd, sem næst
í litnum sjálfum og til þess notaði
hann sérstaka aðferð, er byggðist
á að nudda litnum örþunnt á lér-
eftið. Á þann hátt náði hann í
senn fram vissri efniskennd í litn-
um auk þess, sem að grunnur lér-
eftsins skein í gegn og með þess-
um hætti náði hann sjaldgæfri lit-
og lífrænni dýpt. Um leið varð
liturinn loðinn, loftrænn og efnis-
kenndur, svo að á stundum minnti
á vefnað, en í jákvæðri merkingu.
Til þess að ná fram slíkri áferð
nota menn jafnvel tuskur og fing-
urgómana meira en penslana, en
finnist einhveijum þetta óvirðuleg
aðferð má benda á að engínn
minni málari en Joseph Mallord
William Tumer (1775-1851) not-
aði hana í mörgum mynda sinna,
þótt engan annan skyldleika sé
að fínna í myndum þeirra.
Yfirlitssýningin er þannig skip-
ulögð, að í Norræna húsinu skipt-
ist hún niður í fimm afmarkaða
flokka: Parísartímann 194—52,
Lýriskar abstraktmyndir. 1965-
1969, Regn og haf 1969-1979,
Landslagsmyndir 1977-1983 og
Laukar og strengir 1986-1992,
en í FÍM-salnum í Garðastræti 6
em sýnd Geometrísk abstraktverk
1952-1961.
Hér er að mínu mati viturlega
að verki staðið, því að geomet-
rísku abstraktverkin hefðu sum
hver ofíð heildarmyndina í Nor-
ræna húsinu og gert hana þyngri
og ósamstæðari. Þó eru nbkkrar
myndir undanskildar svo sem
„Blotr“ (9) og „Pastorale" (11)
og þær em báðar af yngri gerð
eða frá 1964-1965 og eiga því
frekar heima í Norræna húsinu.
En Iíti maður til baka má vera
ljóst að þessar myndir eru frávik
frá lýriskum persónueinkennum
listamannsins, sem skína á ein-
hvern hátt í gegnum öll önnur
tímabil listar hans.
Maður getur þó mjög vel skilið
að Hjörleifur skyldi hrífast af ein-
faldleikanum ásamt byggingar-
fræðilegu lögmálunum og litræna
Hjörleifur Sigurðsson
stígandanum í geometríunni, og
víst er að menn almenn líta þetta
tímabil allt öðrum augum í dag
en lengstum áður. Má segjar að.
með nýjum tímum og losaralegri
vinnubrögðum í málverkinu og
myndlistinni yfirleitt fái þessi teg-
und listar nýtt vægi og er það í
samræmi við það lögmál, að listin
kallar alltaf á andstæðu sína.
Stóra myndin „Öxulborg"
(1955-1956), sem er í eigu Lista-
safns íslands, er þannig fyrir
marga hluti merkilegt framlag til
íslenzkrar listar, þótt hún virki í
senn ofhugsuð og ofunnin og beri
svip af þurri listrænni heimspeki.
Á þessu tímaskeiði sigldu ýmsir
geometrískir málarar, eða aðrir
sem ekki vildu ánetjast geometrí-
unni, listrænu fleyi sínu í strand
og máluðu nær ekkert í nokkur
ár, þótt flestir ef ekki allir væru
í listrænum athöfnum, eða dútli
á öðrum vettvangi. Þetta var stór-
merkilegt tímabil, sem ekki hefur
ennþá verið krufið sem skyldi, en
listræn sannfæring og köllun við-
komandi liggur naumast nægilega
djúpt ef menn verða jafnan að
fara eftir straumum að utan.
Í sjálfu sér eru þessar myndir
mjög vel málaðar en hafa í sér
full sterka tilvísun til annarra
málara tímanna. En hins vegar
var geometríski skólinn mikill
lærdómur þeim sem kunnu að
hagnýta sér hann, en mörgum
yfírsást að hann er líkt og öll
önnur þekkjanleg lögmál einnig
til í náttúrunni og mannslíkaman-
um. Annað var einungis heim-
speki og hagnýt hugmyndafræði,
sem tengdist húsagerðarlist og
skipulagi, fjölþættum lögmálum
myndbyggingarinnar og hreinni
litafræði.
Án efa hefur Hjörleifur tileink-
að sér margan lærdóm í hinum
geometrísku tilraunum, sem hann
svo hagnýtti sér seinna í lýriskum
abstraktsjónum og línuhrynjandi
á myndfleti. Það er einmitt þetta
sem málara nýrri kynslóða skort-
ir, áunnin tilfínning fyrir skipu-
lögðu samræmi á myndfleti, þótt
það sé mjög í frjálsum búningi.
Þótt Hjörleifur hafi eðlilega
sótt ýmislegt til hræringa Parísar-
skólans í sínum elstu myndum
finnur maður í þeim einhvem per-
sónulegan streng sem hann tekur
svo upp aftur og þróar í lýrisku
abstraksjónunum, sem eru að
mínu mati hámark yfirlitssýning-
arinnar og hefði mátt vera stærri
hluti hennar.
Þessi í senn áunnu sem upp-
runalegu skynrænu tilfinningar
þróar Hjörleifur svo áfram í vatns-
litamyndum sínum og það er
næsta alveg rökrétt áframhald að
fara svo útí stílfærðar landslags-
stemmningar eins og á sér stað í
myndaflokknum frá Noregi og
Kína, og einkum eru myndirnar
tvær frá Kína ríkar af skynrænum
tilfínningum.
Eftir þetta tímabil kemur eyða
í ártölum mynda og má vera eðli-
legt í ljósi aðstæðna og veikinda
Hjörleifs. Er hann fer að mála
aftur eru það litlar vatnslitamynd-
ir, en þær búa margar yfír sömu
eiginleikunum í lit og formi og
margt sem áður kom frá hans
hendi og ekki er um neitt aftur-
hvarf né endurtekningar að ræða.
í heild er þetta mjög samstæð
og vel upp sett sýning og á það
við á báðum stöðum. Gefin hefur
verið út smekkleg sýningarskrá
með nokkrum litmyndum og mjög
gagnorðum og greinargóðum for-
mála Harðar Ágústssonar, ásamt
öðrum gagnlegum upplýsingum
um lífshlaup listamannsins.
Munsturdýrið maður
Dansflokkur
Maguy Marin sýn-
ir CORTEX á
Listahátíð
Sviðið er fullt af neysluvarn-
ingi sem dreift hefur verið af
handahófi. Innkaupakörfur
standa á víð og dreif. Karlar í
dökkum fötum og konur í lérefts-
sloppum ráfa svipbrigðalaust
um, hirða upp varninginn og
koma honum fyrir í körfunum.
Þeim er ýtt út af sviðinu og
skipulag tekur við af glundroða.
Þannig er upphafíð að Cortex,
seinni sýningu dansflokks Maguy
Marin á Listahátíð; sýningu þar sem
Maguy Marin fjallar um manneskj-
una á mjög sérstæðan hátt; „Við
erum fangar erfða okkar,“ hefur
hún sagt og sýningin fjallar um
hvemig við erum dæmd til að end-
urtaka hugsunarhátt, hegðun og
jafnvel hreyfíngar forfeðra okkar
og mæðra. Það er nánast ómögu-
legt að breyta ytra og innra
munstri.
Um leið fjallar Maguy Marin um
tilgangsleysið. Eftir upphafsatriði
sýningarinnar koma dansaramir
aftur á sviðið og ein konan tilkynn-
ir að „veskið hennar sé úr bláu
Marokkóleðri". Hver tilgangurinn
er, veit enginn - en víst er að þarna
er Marin að skírskota til þess að
manneskjan reynir að öðlast tilgang
í gegnum vömmerki eða dauða
hluti; hún verður að fínna einhvern
tilgang utan við sjálfa sig, því innra
með henni er allt tilgangslaust. Um
leið tengir hún atriðið við upphafið,
Úr Cortex.
þar sem hún ijallar um sóunina; við
verslum hreinlega blint og af göml-
um vana og mikið af því sem við
kaupum, fer í ruslið. Það er sóun
alls staðar
Eftir því sem líður á sýninguna,
færist áherslan í auknum mæli frá
sóuninni á hlutum, varningi og
umhverfi yfir á manneskjuna.
Dansararnir hafa texta á ensku sem
er fluttur eins og kennsluefni fyrir
útlendinga. Mannleg samskipti eru
í frösum, tilkynningum; á yfirborð-
inu. Dansararnir fækka smám sam-
an fötum, þar til þeir standa sem
berskjaldaðar manneskjur á sviðinu
og í lokaatriðinu hnýtir Marin sam-
an alla enda og undirstrikar hug-
myndir sínar um erfðir: Dansararn-
ir hlykkjast eftir sviðinu, gólandi,
samanhlekkjaðar beinagrindur og
röðin virðist ná aftur til grárrar
fomeskju.
Það hefur verið sagt að Maguy
Marin gefi dansinum nýja merkingu
- og víst er að hún hefur gengið
einna lengst allra dahshöfunda í að
afmá skilin milli danslistar og leik-
listar. Við fyrstu sýn virðist ekkert
hefðbundið við dansverk hennar og
þau virðast eiga lítið skylt við ball-
ett - en samt er Cortex dansverk
og hreyfingarnar eru dans - því
enginn annar en danshöfundur
gæti samið og byggt upp þær hreyf-
ingar sem í verkinu eru. Og það
er alveg jafn Ijóst að til að dansa
verkið, þarf þrautþjálfaða dansara
í mjög góðu líkamlegu ástandi.
Úm leið breytir Maguy Marin
skynjun okkar á hvunndeginum;
hlutirnir eru ekki á sínum stað,
ekkert er eins og við vildum gjarn-
an hafa það. Hvert atriði skilur
eftir ágengar hugsanir og spuming-
ar.
En þótt verkið virðist einfalt og
efni þess sé gagnrýnið og ágengt,
er það ekki síst sérstætt skopskyn
Marin sem gerir verkið aðgengi-
legt. Sum atriðin eru eingöngu til
að skemmta áhorfandanum, auk
þess sem Marin gerir óspart grín
að heilögum kúm samfélagsins.
ssv