Morgunblaðið - 27.05.2000, Blaðsíða 38

VIKII
IM
38 LAUGARDAGUR 27. MAÍ 2000
Visindavefur Háskóla íslands
Grænmetisætur
og næringarefni
www.opinnhaskoli2000.hi.is
VISINDI
Allt virðist nú
stefna að þeim
ósi að Vísindavefurinn verði innan tíðar að
eins konar fróðleiksnámu eða uppflettiriti
á Veraldarvefnum. Efnið sem þar er
saman komið er orðið á við tvö væn
bindi af bókum en auk þess hefur efnisval ráð-
ist af því sem hinn almenni lesandi hefur spurt
að sjálfsögðu að velta fyrir sér sömu hlutun-
ætla að ýmsir geti nú þegar fundið þarna svör
ingum sem koma upp í hugann. Með hverjum mánuðinum fjölgar
svörum einnig verulega og þá aukast enn líkurnar á því að gesturinn
geti þegar í stað fundið svarið við spurningunni sem leitar á huga
hans. Að sögn Þorsteins Vilhjáimssonar ritstjóra er stefnt að því að
koma fyrir tæknibúnaði sem auðveldar gestinum þetta.
um. Margir eru
um og því má
við þeim spurn-
Fá grænmetisætur öll þau nær-
ingarefni sem líkaminn þarfn-
ast?
SVAR:
í flestum tilfellum geta grænmetis-
ætur uppfyllt næringarþörf sína. Þeir
sem ástunda slíkt mataræði þurfa þó
að kynna sér vel hverjir annmarkar
grænmetisfæðisins eru með tilliti til
þarfa líkamans. Því takmarkaðra
sem fæðuval þeirra er, þeim mun bet-
ur þurfa þeir að vera að sér um nær-
ingarinnihald matvæla.
Grænmetisætur eru engan veginn
einsleitur hópur, heldur skiptist hann
í undirhópa eftir því hversu strangt
fæðuvalið er:
• „Semivegetarian" er sá sem
neytir jurtafæðu og útilokar sumar
dýraafurðir úr neyslu sinni. Algengt
er að neyslu á rauðu kjöti sé sleppt en
fuglakjöt og sjávarfang sé stundum á
borðum. „Semivegetarian" neytir
mjókurafurða og eggja.
• „Lacto-ovo-vegetarian“ neytir
eggja og mjólkurafurða úr dýrarík-
inu en annars eingöngu jurtaafurða.
• „Lacto-vegetarian“ neytir
mjólkurafurða en þar íyrir utan ein-
ungis jurtaafurða.
• „Vegan“ útilokar allar dýraaf-
urðir úr fæðu sinni, en neytir allra
jurtaafurða.
• „Fructarian" borðar eingöngu
jurtaafurðir sem má tína án þess að
skemma móðuijurtina, samkvæmt
mismunandi þröngum skilgreining-
um. Almennt gildir að fjölbreytni í
fæðuvali er besta leiðin til að full-
nægja næringarþörf líkamans og á
það líka við um grænmetisfæði. Það
hvort grænmetisætur fái öll næring-
arefnin sem líkaminn þarfnast ræðst
meðal annars af strangleika þeirra í
fæðuvali, samanber flokkunina hér á
undan.
Þegar sú ákvörðun er tekin að
hætta neyslu á ákveðinni fæðuteg-
und/fæðutegundum verður að finna
aðra sem bætir upp þau næringarefni
sem falla út. Það er tiltölulega auð-
velt að fá fullkomna fæðu úr jurta-
fæði að viðbættum mjólkurafurðum
eða bæði eggja- og mjólkurafurðum.
Fæði án allra dýraafurða gefur hins
vegar tilefni til að huga sérstaklega
að næringarefnum sem þá gæti skort
í fæðið.
Grænmetisætur þurfa að beina at-
hyglinni að próteinum, jámi, sinki,
kalki, joði, B12-vítamíni og D-
vítamíni. Hér á eftir er fjallað nánar
um þessi næringarefni.
Prótein finnast í flestum fæðu-
flokkum en nýtast misvel til upp-
byggingar. Dýraprótein nýtastyfir-
leitt betur í líkamanum en
jurtaprótein, auk þess sem dýraaf-
urðimar em yfirleitt próteinríkari.
Baunir og hnetur era próteinríkustu
jurtaafurðimar og er mælt með því
að baunir séu notaðar í jurtafæðinu í
sama mæli og kjöt og fiskur í blönd-
uðu fæði. Svo era mjólk, mjólkur-
afurðir, sojamjólk og egg mjög góðir
próteingjafar.
Jám er í einhveiju magni í flestum
fæðutegundum og má þar nefna gróft
kom, sojabaunir, hnetur, grænar
baunir, spínat, brokkolí, grænkál og
þurrkaða ávexti, svo sem rúsínur.
Einnig er flestallt morgunkom jám-
bætt. C-vítamín eykur nýtingu lík-
amans og upptöku þarmanna á jámi,
en það má meðal annars finna í ávöxt-
um, grænmeti og ávaxtasöfum. Þeir
hópar sem sérstaklega þurfa á jámi
að halda era böm, unglingar, konur á
bameignaraldri og ófrískar konur.
Sink er að finna í mjólkurvöram,
komi, baunum og grænmeti. Aðal-
uppsprettur sinks era þó í kjöti og
sjávarfangi.
Kalk: Mjólk og mjólkurafurðir (svo
sem ostur) era langmikilvægustu
kalkgjafarnir. Þeir sem útiloka þær
verða að gera ráðstafanir til að fá
kalk annars staðar frá, til dæmis með
kalkbættri sojamjólk.
Joð: Fiskur og annað sjávarfang
era bestu joðgjafamir. Plöntuafurðir
geta einnig verið góðir joðgjafar en
það fer eftir því hve joðríkur jarð-
vegurinn er þar sem plöntumar vaxa.
B12-vítamín: Það er það vítamín
sem mest er rætt um í sambandi við
jurtafæði enda finnst það eingöngu í
dýraríkinu. B12-vítamínskortur get-
ur valdið blóðleysi og hrömun út-
taugakerfis sem leitt getur til lömun-
ar. Þeir sem drekka mjólk era í lítilli
hættu á skorti þar sem mjög htið
magn þarf til að fullnægja þörfinni
(um 2,0 míkrógrömm á dag, en
míkrógramm er einn milljónasti úr
grammi). Líkaminn geymir birgðir af
B12-vítamíni til nokkurra ára þannig
að langur tími getur liðið áður en
skortseinkenni koma fram. Þeir sem
útiloka dýraafurðir til langs tíma
verða því að fá B12 -vítamín annað-
hvort með vítamínbættum afurðum,
svo sem sojamjólk, eða með bæti-
efnatöflum.
D-vítamín finnst fyrst og fremst í
feitum fisktegundum, lýsi, vítamín-
bættu smjörlíki og fjörmjólk. Einnig
getur húðin myndað D-vítamín með
hjálp sólarljóss. Því er nauðsynlegt
að fá meira D-vítamín úr fæðunni á
vetuma fyrir okkur sem búum héma
á íslandi. Ef einhver neytir engrar af
áðumefndum fæðutegundum verður
hann að fá D-vítamín með bætiefna-
töflum.
Það er því ljóst að jurtafæði getur
gefið fuhkomna næringu og er fjöl-
breytnin lykillinn að því. Auðveldast
er að viðhalda góðu næringarlegu
ástandi ef mjólkurafurðir fá að fylgja
með í fæðunni. Einnig kemur glöggt
fram hér á undan að það kemur sér
vel að hafa kynnt sér eiginleika hinna
ýmsu fæðutegunda.
Jóhanna Eynín Torfadóttir
meistaranemi í nœringarfrœði við Háskóla
íslands.
Er hollt að stunda kynlíf?
SVAR:
Kynlíf er heUsusamlegt svo fram-
arlega sem það byggist á eðUlegum
samsldptum, er tUfinningalega gef-
andi, innan þeirra marka sem ein-
staklingurinn setur sér og skaðar
hann ekki á nokkurn hátt andlega eða
líkamlega. Að lifa heUbrigðu kynlífi
felur í sér að einstaklingurinn finnur
fyrir andlegri og líkamlegri velhðan
sem gefur fólki orku og lífsgleði.
Hér á landi hefur umfjöllun um
kynlíf mikið verið bundin við vanda-
málahhðar þess. í kennslu, tU dæmis
í háskóla, kemur í Ijós að vandamál
kynlífsins era nemendum mun hug-
stæðari en hin hhðin er lýtur að heil-
brigði þess. Nemendur era sjaldnast
í vandræðum með að nefna þætti eins
og kynferðislegt ofbeldi, vændi, klám
og kynsjúkdóma en geta vart nefnt
nokkurt atriði þegar kemur að um-
ræðu um heUbrigt kynlíf.
Miðað við umfjöllun á alþjóðlegum
þingum má segja að umræða um
heUbrigt kynlíf sé lengst á veg komin
í Evrópu og Ameríku. í þeirri um-
ræðu er gjaman lögð áhersla á kyn-
hfs- og fijósemisheilbrigði (sexual
and reproductive health) þar sem
þessir tveir þættir era nátengdir. En
hvað er þá heilbrigt kynlíf? í þessu
svari verður byggt á alþjóðlegri um-
ræðu um þetta málefni, skýrslu
vinnuhóps um kynheUbrigði, leið-
beiningum frá SIECUS og reynslu af
því að vinna með ungu fólki á þessu
sviði.
HeUbrigt kynlíf (sexual health) fel-
ur í sér að mynda gott samband,
byggt á trausti, við annan einstakl-
ing. TU þess þarf að geta tjáð sig á
eðhlegan hátt og geta sagt hvað mað-
ur vUl og hvað ekki og geta í því sam-
bandi meðal annars rætt um notkun
Forspá og drmnnar
Draumstafir Kristjáns Frímanns
ÍSLENDINGAR hafa frá fyrstu tíð
þótt skyggnir á það hulda í lífinu og
getað hvort sem er í svefni eða vöku
„séð“ fyrir óorðna hluti og spáð um
örlög manna. Þessi gáfa sem svo
mörgum er gefin hér á landi á sér þá
eðlilegu skýringu að í hverjum
manni búi dulin öfl og einangrun
landsins gegnum tíðina, myrkrið og
fámennið hafi brýnt þessa krafta og
skerpt menn í skilningi á þessu
ágæti sínu.
Þar hafa draumamir með sitt sér-
stæða myndræna mál gefið mönnum
undir fótinn ásamt Ijóða- og skáld-
skaparlist en einnig sú staðreynd að
menn átu tros, hugsuðu og upplifðu.
En í dag er aflið deigt enda er nú séð
fyrir öllum þörfum manna þessa
heims sem annars. í bókinni
„Skyggnir íslendingar“ eftir Oscar
Clausen era margar áhugaverðar
frásagnir af forspáum mönnum svo
sem þessi um kraftaskáldið og hag-
leiksmanninn Hjálmar Jónsson frá
Bólu (fæddan undir lok 18. aldar)
eða Bólu-Hjálmar eins og hann var
nefndur:
„Þessi saga um dulræna hæfileika
Hjálmars er frá því hann var á ferm-
ingaraldri.
Þá átti hann að fá að fara út í
Hrísey með formanni sem Jón hét,
Loftsson. - Hjálmar varð of seinn til
skips og var skipið komið á flot þeg-
ar hann kom. - Hann bað þá um að
skipið væri fært aftur svo nálægt
landi að hann gæti komist út í það. -
En Jón aftók það með öllu og hafði
um það hin verstu orð. - Þá reiddist
Hjálmarogkvað:
Jón Loftsson á litla von hjá (júfum Drottni,
lánið hans og lífið þrotni,
liggi’ hann svo á mararbotni.
Jón fór svo áleiðis til Hríseyjar en
Hjálmar varð eftir. - Á leiðinni datt
Jón útbyrðis og drakknaði. - Vísan
flaug víða og héldu margir að
Hjálmar væri kraftaskáld og hefði
Mynd/Kristján Kristjánsson
Skyggnst fram á við.
kveðið Jón í sjóinn en aðrir þóttust
vita að hann sæi óorðna hluti og væri
skyggn."
Af frásögninni mætti ætla að
Hjálmar hefði verið rammgöldrótt-
ur eða mælt fram í reiði sinni þá
ólukku sem hann „sá“ í fari Jóns.
Það er því spurning hvort menn geti
virkjað þessa orku í sér til góðs eða
ills og beint draumum sínum í
ákveðinn farveg?
Draumur „Góu“
Mig dreymdi þennan draum í vet-
ur og langar mikið að vita hvort
hann merkir eitthvað. Ég var stödd í
frumskógi með fjölskyldu minni. Ég
hafði aldrei komið á þennan stað áð-
ur. Við voram á flótta undan indíán-
um sem bjuggu í skóginum og við
voram bæði í vöm og sókn, það er að
segja við voram líka að reyna að
deyða þá með vopnum.
Ég og fjölskylda mín fóram inn í
ranna og biðum þar góða stund, sem