Morgunblaðið - 27.05.2000, Blaðsíða 60

60 LAUGARDAGUR 27. MAÍ 2000
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
Islendingar þyngjast
ISLENDINGAR fara greinilega
ekki varhluta af offitufaraldrinum
sem herjar á hinn vestræna heim.
Nýlega er lokið viðamikilli úttekt á
holdafari barna og fullorðinna hér á
landi og sýna niðurstöður að of-
þyngd og offita eru vaxandi vanda-
mál hjá báðum hópum. Mikilvægt er
að fylgjast með holdafari þjóðarinn-
ar þar sem offita er áhættuþáttur
fyrir ýmsa sjúkdóma svo sem hjarta-
og æðasjúkdóma, sykursýki (fullorð-
ins), ýmsar tegundir krabbameina
K> og getur leitt til sálrænna og félags-
legra vandamála. Einnig er rétt að
benda á að offita meðal barna eykur
líkur á offitu á fullorðinsárum.
Hvernig eru ofþyngd
og öffita skilgreind?
Algengast er að nota svokallaðan
líkamsþyngdarstuðul, BMI (body
mass index) til að meta holdafar full-
orðinna og á síðustu árum er einnig
farið að nota hann til að meta holda-
far barna og unglinga. Stuðullinn
fæst með því að deila í líkamsþyngd-
ina með hæðinni í öðru veldi. Þyngd-
in á að vera í kílóum og hæðin í metr-
um (kg/m2).
Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin,
«•. WHO, hefur sett viðmiðunarmörk
fyrir fullorðna. Þar er ofþyngd skil-
greind ef stuðullinn er á bilinu 25-
29,9 en offita fari hann yfir 30. Þetta
á ekki við um börn og unglinga þar
sem eðlilegur líkamsþyngdarstuðull
þeirra er breytilegur eftir aldri og
kyni.
Skólabörn þyngjast.
Nýlega voru skoðaðar breytingar
á hæð og þyngd 9 ára skólabarna í
Reykjavík á tímabilinu 1938 til 1998.
Hólmfríður
Þorgeirsdóttir
í ljós kom að meðalhæð bamanna
hefur hækkað um 5 cm á þessu tíma-
bili, strákar hafa þyngst um 5,1 kg
og stelpur um 4,6 kg. Líkamsþyngd-
arstuðull hefur hækkað, sérstaklega
á síðustu áratugum.
Ef þyngdaraukningin væri í sam-
ræmi við hækkunina hefði stuðullinn
ekki átt að breytast. Þar sem hvorki
eru til íslensk né alþjóðleg viðmiðun-
argildi fyrir eðlilegan líkamsþyngd-
arstuðul barna og unglinga voru
bandarísk viðmið notuð við þessa at-
hugun (ofþyngd >19,7 bæði kyn og
offita >23,0 fyrir stelpur og >22,6
fyrir stráka). Miðað við þessa stuðla
hefur ofþyngd stelpna aukist úr því
að vera 3,1% hópsins árið 1938 upp í
19,7% árið 1998. Hlutfall of þungra
stráka hefur aukist úr 0,7% í 17,9% á
þessu sama tímabili. Ef skoðaðir eru
þeir sem haldnir eru offitu þá fara
tölurnar fyrir stelpumar úr 0,4% í
4,8% og fyrir stráka úr 0% upp í 4,8
Börnin em því
greinilega að þyngjast.
Hvernig er ástandið
hjá fullorðna
fólkinu?
Það hefur átt sér
stað svipuð þróun með-
al fullorðinna og barna,
það sýnir rannsókn á
45-64 ára Reykvíking-
um sem fram fór á síð-
asta ári.
Rannsóknin byggð-
ist á gögnum Hjarta-
vemdar og náði til
Brynhildur tímabilsins 1975-1994.
Briem Niðurstöður sýna að
bæði karlar og konur
hafa hækkað um að meðaltali 2-3 cm
á tímabilinu. Einstakhngarnir hafa
einnig þyngst, konurnar um 7,3 kg
en karlarnir um 6 kg. Eins og hjá
bömunum þá er þjmgdaraukningin
meiri en útskýrð verður með aukinni
hæð eingöngu og kemur það fram í
hækkun líkamsþyngdarstuðuls. A
sama tíma hefur hlutfall of þungra
(BMI 25-29,99) og of feitra
(BMI<30) einstaklinga einnig auk-
ist. Ofþyngd meðal kvenna eykst úr
því að vera 32% í upphafi tímabilsins
í 42% í lok þess en hjá körlunum
jókst hlutfallið úr 46% í 53%. Það
lætur nærri að hlutfall of feitra
kvenna hafi tvöfaldast á tímabilinu.
Hlutfallið var 10% í upphafi tímabils-
ins en var komið í rúm 19% í lok
þess. Aukning á offitu meðal karla
Offita
Greinilegt er að ofþyngd
og offíta, segja Bryn-
hildur Briem og Hólm-
fríður Þorgeirsdóttir,
VERZLUNARSKÓLI
ÍSLANDS
Innritun nýnema
Umsóknareyðublöö verða afhent á skrifstofu skólans
og á heimasíðu hans www.verslo.is. Einnig má sækja
um á umsóknareyðublaði menntamálaráðuneytisins.
Umsóknarfrestur er til kl. 16 þriðjudaginn 6. júní nk.
Svör við umsóknum verða póstlögð miðvikudaginn
7. júní 2000.
Umsækjendur þurfa ekki að sækja um annan skóla til
vara og verður þá farið með umsókn þeirra sem trún-
aðarmál. í því tilviki er nemanda ráðlagt að leggja
einnig inn umsókn í annan skóla.
280 nemendur verða innritaðir í 3. bekk V(. Undanfarin
ár hefur verið hægt að innrita alla umsækjendur með
meðaleinkunn 7,7 í samræmdum greinum (skólaeink-
unnir og samræmdar einkunnir) og sum ár nemendur
með lægri meðaleinkunn.
Þeir tveir umsækjendur, sem hafa hæstu meðaleinkunn
á samræmdum prófum, fá skólagjöld VÍ felld niður þar
til þeir hafa lokið verslunarprófi.
Nemendur, sem þess óska og eiga fartölvu, geta tengt
hana skólanetinu.
/—.... .................
Opið hús verður í Verzlunarskóla íslands föstu-
daginn 2. júní kl. 15-18. Þar munu kennarar og
námsráðgjafar skólans verða til viðtals og taka á
móti umsóknum. Nánari upplýsingar fást á heima-
síðu skólans og hjá námsráðgjöfum, sími 568 8400.
Verið velkomin!
Verzlunarskóli íslands
eru vaxandi vandamál
bæði meðal barna og
fullorðinna hér á landi.
var heldur minni, fór úr 11% í upp-
hafi tímabilsins í 18% í lok þess. Það
er því Ijóst að í lok tímabilsins eru
um 60% kvenna og 70% karla á al-
drinum 45-64 ára annaðhvort of
þung eða of feit.
Hver er ástæðan?
Trúlegasta skýringin á aukinni of-
þyngd og offitu meðal Islendinga er
sú að ekki hafi tekist að aðlaga orku-
neyslu að minnkaðri orkuþörf sem
fylgir minni líkamlegri áreynslu nú-
tíma lifnaðarhátta. Það er fátt sem
bendir til þess að orkuneysla hafi
aukist á undanförnum árum. Hins
vegar eru rannsóknir sem gefa til
kynna að framlag fitu til orkunnar
hafi heldur minnkað. Það hefði frek-
ar átt að draga úr líkunum á offitu,
en ýmsar rannsóknir benda til þess
að fituríkt fæði leiði frekar til offitu
en fituminna fæði. Rannsóknir frá
Bretlandi, Bandaríkjunum og víðar
sýna að þjóðirnar eru að fitna þrátt
fyrir minni orku og fituneyslu og er
hreyfingarleysi að minnsta kosti tal-
ið eins mikilvægur þáttur og fæða í
þróun offitu þar.
Hvað er til ráða?
Greinilegt er að ofþyngd og offita
eru vaxandi vandamál bæði meðal
barna og fullorðinna hér á landi og
mikilvægt er að grípa í taumana og
spyrna við þessari þróun. Reynslan
sýnir að árangur megrunar er oft lít-
ill. Því er æskilegt að leggja áherslu
á forvarnir og reyna þannig að koma
í veg fýrir að þjóðin haldi áfram að
fitna. Stuðla þarf að heilbrigðari lifn-
aðarháttum með því að hvetja til
holllari neysluvenja og aukinnar
hreyfingar. Vinnustaðir og skólar
eru ákjósanlegur vettvangur fyrir
slíkt forvarnarstarf. Hvað mataræð-
ið varðar skiptir mestu að fæðið sé
fjölbreytt, að fitu og sykri sé stillt í
hóf en mikið borðað af grænmeti,
ávöxtum og grófu kommeti. Varð-
andi hreyfinguna þá em lítilsháttar
breytingar á daglegum venjum, svo
sem að ganga eða hjóla til og frá
vinnu eða skóla, ganga stiga í stað
þess að nota lyftu fara í sund og
gönguferðir sennilega vænlegri til
árangurs fyrir þjóðina í heild en
krefjandi íþróttaiðkun. Einnig þarf
að hvetja börn til að leika sér á ann-
an hátt en að sitja við tölvu- eða sjón-
varpsskjá. Takist þjóðinni að temja
sér þennan lífsstíl er von til þess að
hægt verði að sporna við aukningu á
ofþyngd og offitu hér á landi.
Brynhildur er lektor við Kennara-
háskóla íslands og Hólmfríður er
matvælafræðingur hjá
Manneldisráði Islands.
ISLEIVSKT MAL
ÁRIÐ 1982 kom út bókin Mis-
skipt er manna láni eftir Hannes
Pétursson skáld. Skemmst er af
þvf að segja, að þetta á heima í
hvaða úrvali óbundins máls sem
vera skal frá þessum tíma, og þá
ekki síst þátturinn Marsibil Iíjálm-
arsmóðir. Nú er ekki ætlunin að
ræða meira um þessa bók hér,
heldur nafnið Marsibil, en um það
fékk ég bréf sem mér þótti betur
fengið en ófengið, frá bókarhöf-
undi, Hannesi skáldi. Réttast þykir
að birta meginefni bréfsins. Að
slepptum ávarps- og kveðjuorðum,
segir svo:
„Uppmni kvenmannsnafnsins
Marsibil (Marzibil) er í handbókum
... sagður óljós, og má vel vera að
svo sé. Þó sendi ég þér hjálagt ljós-
rit [sjá bráðum]. Þar segir fullum
fetum að nafnið sé myndað úr Mar-
ía Sibylla..."
Þá er það Ijósritið. Það er úr
Romanzero eftir Heinrich Heine.
Þar er kvenheitið „Marizzebill", en
neðanmáls skýring sem hljóðar svo
að hluta til:
„Marizzebill, Kurzform fúr Mar-
ia Sibylla im rheinischen, besond-
ers kölnischen Dialekt..." Þetta er
svo að skilja: M. er stuttgerð fyrir
Maria Sibylla í mállýsku frá Rínar-
löndunum, einkum Köln.“ Það er
því ekki furða að Hannes segi „full-
um fetum“. Hitt er jafnrétt, að í
hverri handbók af annarri segir að
upprani nafnsins sé óljós, enda
ekki fullskýrður í neðanmálsgrein-
inni. Mér detta enn í hug „spari-
orð“ Jan de Vries: „Das Wort ist
dunkel." En þá er komið langt frá
landi, því að nafnið Marfa er í meira
lagi „dúnkelt", þ.e. mistri hulið.
Skal þá hugað að seinni hlutan-
um og ég þýði lauslega úr
Encyclopædia Brittannica: „Sybil,
einnig Sibylla, var þekkt spákona
(völva) i goðsögum og bókmennt-
um Grikkja. Hún var talin feikilega
gömul, og nokkrum öldum fyrir
Krist vora spásagnir hennar skráð-
ar á grísku undir sexliðahætti
(Hexameter), en ekki tjáir að fara
lengra frá Marsibil en þetta rétt í
bili.
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1059. þáttur
Jón Hilmar Magnússon, rithöf-
undur á Akureyri, mjög harð-
snúinn málamaður, kennir mér að
Marfa sé af hebreska orðstofninum
mar-, mer, mir (sbr. Miriam). Þar
sem samhljóðaskrift tíðkaðist í
hebresku, er ekki alltaf auðvelt að
ráða í sérhljóðin, sem milli sam-
hljóða vora. En áðurnefndur orð-
stofn merkir kvöl, sársauka, en
einnig kraft og styrk. Trúi ég Jóni
vel, en aðrar skýringar Maríu-
nafns era svo margar að ég treysti
mér ekki til að geta þeirra hér.
í hinni miklu nafnabók Guðrún-
ar Kvaran og Sigurðar Jónssonar
frá Arnarvatni greinir að nafnið
Marsibil komi fyrir í Jökuls þætti
Búasonar og í Fornaldarsögum
Norðurlanda, svo hið elsta hér-
lendis sé tekið, en um nafnið hjá
öðram þjóðum er óvíst hvenær
fyrst kemur fyrir.
Niðurstaða: Marsibil er orðið til
úr nöfnunum María Sybilla, en þó
að það sé annað mál hvet ég alla,
sem góðar bókmenntirvilja, að lesa
um Marsibil Hjálmarsmóður eftir
Hannes Pétursson. Hafi hann heila
þökk fyrir það og annað.
★
Sitt af hveiju tagi.
Umsjónarmanni þykir orðið já-
kvæður mjög ofnotað, svo og at-
viksorðið jákvætt í vissum sam-
böndum. Ur fundargerð: „Nefndin
tekur jákvætt í erindið". Þarna er
,jákvætt“ atviksorð. Væri ekki
betra að segja á látlausu manna-
máli „tekur vel í erindið" eða „tek-
ur erindinu vel“? Úr blaði: „For-
menn bankaráða era jákvæðir fyrir
viðræðum.“ Þarna er ,jákvæðir“
lýsingarorð. En er þetta boðlegt?
Væri nú ekki sýnu betra að segja
að mennirnir hefðu verið hlynntir
viðræðum?
2) Vilfríður vestan kvað:
,Á ferðinni er fjandinn um nætur
að festa sér hvarvetna rætur,“
sagði EUaí Skál,
svoísmeygoghál,
„en ögn er nú strákskrattinn sætur.“
3) „Þegar hér var komið við
sögu“, mátti heyra í fréttum út-
varpsins. Hér er orðinu „við“ baga-
lega ofaukið. Þegar hér var komið
sögu á þetta að vera. Við heyrum
það best með því að setja greini á
orðið sögu. „Þegar hér var komið
við söguna", er vitleysa, en þegar
hér var komið sögunni er rétt.
Sögu er nefnilega þágufall í þessu
orðasambandi. Hitt er annað mál
að einhver maður kemur oft við
sögu. Þá er sögu þolfall.
4) Dapurlegt var að heyra mann,
sem ætlar að framleiða sælgæti,
tala um lakkrís og „syk“! Mér
finnst lágmark, að slíkur maður
kunni að beygja orðið sykur (eins
og Baldur).
5) Úr auglýsingu: „Mjög
skemmtileg og falleg raðhúsaíbúð
á pöllum... Vandað parket á flestum
gólfum. Nýlekt(!) baðherbergi
o.fl.“
6) Hlymrekur handan kvað:
í Bogotá borinn er kálfur
sem ber svip af mannskepnu hálfur,
og þeir sem fara með spé,
segja að faðirinn sé
jafnvel fjósamaðurinn sjálfur.
7) Að gefnu tilefni: Hvernig fer
kvóti að þvi „að skipta um hend-
ur“?
8) Era það tíðindi að vatnavöxt-
ur sé í Héraðsvötnum? Er ekki nóg
að segja að vöxtur sé í Vötnunum?
9) Þarf að segja: „Kaupfélags-
stjóri Kaupfélags Eyfirðinga"? Er
ekki sjálfsagt að kaupfélagsstjóri
sé kaupfélagsstjóri? Má ekki segja
forstjóri Kaupfélags Eyfirðinga?
Auk þess er mér tjáð úr fréttum:
A) Góð frétt: Kirkjan er opin allan
daginn og menn geta gengið þar
inn og gert þaríir sínar. B) Vond
frétt: Hitinn mun fara kólnandi á
morgun.
Forn orðskviður segir að ekki
fari (alltaf) saman gæfa og gjörvi-
leiki. Nú hefur Hörður Ingi Stef-
ánsson á Amtsbókasafninu á Akur-
eyri komið með athyglisverða
tillögu. í stað enska orðsins fitness,
sem er á margs manns vöram,
komi gjörvileiki, og við höldum
gjörvileikamdt.