Bókasafnið - 01.04.1994, Blaðsíða 18

Tafla: Yfirlit yfir hjálparskrár í bókum útg. 1991
Hjálparskrár Tegundir hjálparskráa
Skipting samkvæmt Bækur1 Fjöldi Hlut- Atriðis- Staða-
aðalflokkum útgefnar bóka fall orða- Nafna- nafina- Aðrar Út-
Dewey-kerfis 1991 samtals % skrár skrár skrár skrár drættir
000 Almennt efni 16 5 31,3 3 1 - 1 1
100 Heimspeki o. fl. 37 5 13,5 5 1 - - -
200 Trúarbrögð 24 3 12,5 1 1 - 1 -
300 Samfélagsfræði 182 24 13,2 11 8 - 7 -
400 Tungumál2 61 6 9,8 4 - - 2 -
500 Raunvísindi 66 26 39,4 22 2 2 - 2
600 Tækni o. fl. 83 26 31,3 18 6 - 2 3
700 Listir o. fl. 62 9 14,5 6 1 1 2 1
800 Bókmenntir3 20 16 80,0 8 9 1 1 -
900 Sagnfræði o. fl. 130 59 45,4 21 40 2 3 1
Samtals: 681 179 26,3 99 69 6 18 8
1 Samtal bóka með 48 bls. eða meira. Fjöldi útgefmna bóka 1991 er alls 1.049.
2 Þessi flokkur er síst marktækur því í honum eru bækur, sem eðli málsins samkvæmt, hafa ekki hjálparskrár.
3 Skáldrit, alls 368, eru ekki tekin með í yfirlitinu.
vera skipuleg. Málfar og stíll þarf að henta þeim markhópi
sem ritið er ætlað og öll gerð ritsins þarf að standast þau
markmið sem sett eru fram í formála þess.
f meginmáli þurfa að vera tilvitnanir til heimilda eftir
því sem við á, annaðhvort inni í texta, neðst á hverri síðu,
aftan við hvern kafla fyrir sig eða aftan við texta bókarinn-
ar. í þessu efni ræður smekkur og hefð höfundar hvaða
kostur er tekinn.
Fullkomin bókfræðileg skrá þarf síðan að fylgja yfir
þær heimildir sem notaðar eru, jafnt munnlegar, prentaðar
sem óprentaðar. Þar ræður einnig smekkur hvort heimilda-
skrár eru fyrir aftan hvern kafla um sig (sem hentar t.d. vel
þegar margir höfundar skrifa hver sinn kaflann í bók) eða
þá að ein samfelld heildarskrá er aftast í ritinu. Bókfræði-
legar skrár um ítarefni þar sem finna má frekari upplýs-
ingar um efnið gefa ritum aukið gildi.
Vandaðar hjálparskrár þurfa að vera fyrir hendi í
fræðiritum þar sem vísað er til þeirra blaðsíðna, einnar eða
fleiri, í meginmáli þar sem fjallað er um er um einstaka efn-
isþætti þannig að fljótlegt sé að finna þá.
Um mismunandi aðferðir getur verið að ræða við gerð
og framsetningu slíkra hjálparskráa. Ymist er atriðum eins
og mannanöfnum, staðanöfnum, fræðiheitum, dýranöfn-
um og öðrum efnisorðum haldið saman í sérskrám, sem
hverri um sig er innbyrðis raðað í stafrófsröð, tímaröð eða
aðra rökrétta röð, eða þá að öllum þessum þáttum er steypt
saman í eina heildaratriðisorðaskrá. Ýmis nöfn eru notuð
yfir slíkar skrár t.d. efnislykill, efnisorðalykill, efnisatriða-
skrá, atriðisorðaskrá, orðaskrá, registur, orðakví eða vísir.
Til hægðarauka mætti jafnvel hafa atriðisorðin skáletrnð
eða feitletruð í texta. Auðkenna þarf sérstaklega í hjálpar-
skrám, með leturbreytingum eða táknum, hvar er að finna
ítarlega umfjöllun eða myndir af viðfangsefninu. Æskilegt
er að stuttur inngangur fylgi hjálparskrám þar sem getið
er um hvers konar atriði þar er að finna. Sérstaklega er inn-
gangur brýnn ef um heildaratriðisorðaskrá er að ræða. í
inngangi skal getið um fyrirkomulag í skránni sjálfri eftir
því sem við á, t.d. hvernig ítarleg umfjöllun og myndefni
eru auðkennd og hvernig millivísunum er hagað. Mikil-
vægt er að slíkur inngangur sé stuttur og gagnorður.
Að hafa eina heildarskrá hefur þann kost að ekki þarf að
leita í nema einni stafrófsröð og þá er ekki hætta á að not-
endum sjáist t.d. yfir stuttar sérskrár, sem annars getur ver-
ið hætta á, sérstaklega hjá reynslulitlum notendum.
Ef um myndir er að ræða í ritum þurfa að vera sérstak-
ar myndaskrár. Myndir eiga að falla vel að efni rits og auka
fræðslugildi þess. Ennfremur þurfa myndatextar að vera
skýrir og veita frekari upplýsingar um efnið.
Utdrættir á íslensku og/eða erlendum málum geta líka
aukið á gildi rita.
Frágang fræði- og uppsláttarbóka, kennslubóka svo og
allra bóka, sem gera má ráð fyrir að verði mikið handfjatl-
aðar, þarf að vanda sérstaklega. Mikilvægt er að notaður sé
sterkur og vandaður pappír og að bókband sé vandað,
þ.e.a.s. að bókin sé saumuð en ekki aðeins límd niður í
kjölinn. Ennfremur þarf að huga að stærð bóka, þyngd,
þykkt þeirra og lögun þannig að þessir þættir séu sem hent-
ugastir.
Notagildi fræðirits ræðst að miklu leyti af því hversu
vandað er til þess í upphafi bæði hvað varðar efnistök, að-
gengi upplýsinga og frágang allan. Ennfremur hvort um er
að ræða brautryðjendaverk, sem lengi hefur verið beðið eft-
ir, eða hvort um er að ræða nýja útgáfu í stað rits sem orð-
ið er úrelt.
Niðurst'óður dómnefnda
Við val dómnefnda á þeim bókum sem hlutu viður-
kenningar Félags bókasafnsfræðinga voru framangreind at-
riði lögð til grundvallar. Hvað varðar val á fræðibók fyrir
börn lá það nokkuð ljóst fyrir því, að mati dómnefndar, ber
sú bók sem viðurkenninguna hlaut, af útgáfubókum ársins
1992. Við val á fræðibók fyrir fullorðna gátu, að mati dóm-
nefndar, níu bækur komið til álita þegar útgáfubækur árs-
ins höfðu verið skoðaðar. Við frekari umfjöllun féllu þær út
hver af annarri, t.d. voru þess dæmi að hjálparskrárnar
stóðust ekki kröfur og voru þær greinilega ekki samdar af
fólki með þekkingu og reynslu á því sviði.
Rétt er að geta þess að ákveðið var að rit, sem gefin eru
út í fleiri en einu bindi (og hvert bindi er hluti af heild),
komi ekki til álita fyrr en síðasta bindið er komið út.
Einnig voru undanskilin rit með stuttum efnisgreinum í
stafrófsröð sem eru ekki, eðli málsins samkvæmt, búnar
neinum hjálparskrám, s.s. orðabækur og bókaskrár.
Niðurstaðan var að engin frumsamin íslensk fræðibók
18 Bókasafhið 18. árg. 1994