Morgunblaðið - 01.05.2005, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 1. MAÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Það var í hæsta máta for-vitnileg sýning sem lista-safnið í Kerteminde,kennt við Johannes Lar-sen, hleypti af stokkunum
í húsakynnum sínum og stóð yfir frá
9. október til 31 desember á síðasta
ári. Var þarnæst opnuð í Sophien-
holm í Lyngby á útmánuðum og
lauk annan í páskum.
Um að ræða anga hugmyndar
sem safnið vinnur einkum með, hvar
útgangspunkturinn er „List og nátt-
úra með augum Norðurlandanna“. Í
þessu tilviki „Sögueyjan“, 150 ára
tímabil séð með augum danskra og
íslenskra listamanna. Í framhaldinu
hefur sýningin verið sett upp í aðal-
sölum Hafnarborgar í Hafnarfirði.
Fyrir okkur Íslendinga er fram-
kvæmdin auðvitað hin mikils-
verðasta vegna þess að í brennidepli
er íslenskt landslag í augum
danskra og íslenskra málara, öll
samanburðarfræðin sem hún inni-
ber.
Kunnara en svo að orð sé á ger-
andi, að fyrir daga ljósmyndarinnar
töldust málarar og teiknarar ómiss-
andi í rannsóknarleiðöngrum um
ókunna stigu í þeim tilgangi að
skjalfesta þá sjónrænt. Sjálf skrá-
setningin þótti engan veginn full-
nægjandi, sjónarheimurinn varð
skilyrðislaust að koma til sem mik-
ilvæg viðbót, áhersla og sönn-
unargagn. Í inngangsorðum sýning-
arskrár er vísað til þess „að
sambandið við Ísland sé mjög sterkt
og endurspeglist í verkum lista-
manna frá Kerteminde. Í þá veru
megi álíta að Kerteminde sé ein-
staklega vel til þess fallið að miðla
íslensk-dönskum tengslum í list frá
þessu tímabili“.
Mörgum mun þessi staðhæfing
um Kerteminde vafalaust ný tíðindi,
þótt ekki verði á nokkurn hátt dreg-
ið í efa, má hér nefna að hinn nafn-
kenndi myndlistarmaður Johannes
Larsen (1867–1961) heimsótti Ísland
1927 og 1930 og tengdist landinu
nánum böndum. Kynntist Mugg og
Jóni Stefánssyni og vingaðist við
Kjarval og Ólaf Túbals. Átti til við-
bótar drjúgan þátt í að vekja áhuga
Dana, ekki síst danskra listamanna
á íslenskri myndlist. Um sína daga
aðallega þekktur fyrir teikningar og
vatnslitamyndir, ekki síst fugla-
myndir, í þeirri grein var hann í sér-
flokki í Danmörku, einnig málaði
hann talsvert í olíulitum. Segir
nokkra sögu að notalega listasafnið í
Kerteminde á Fjóni ber nafn hans.
Johannes Larsen gerði fjölda rissa
og vatnslitamynda á ferðum sínum á
Íslandi og myndskreytti viðhafn-
arútgáfu af Íslendingasögunum, rit-
stýrða af engum minni en Johannes
V. Jensen (nóbelsverðlaunaskáld
1944), sem gefin var út í kjölfar al-
þingishátíðarinnar 1930, hvors
tveggja sér stað á sýningunni. Einn-
ig myndlýsti Larsen Íslandsblað
Berlingsins, sem út kom í tilefni há-
tíðarinnar, bæði með teikningum og
vatnslitamyndum þar sem mynd-
efnið var sótt til Þingvalla. Jafn
óviðjafnanlega og hér var staðið að
verki er ámælisvert að eintökin skuli
ekki til sýnis á Þjóðminjasafninu í
ljósi hinar miklu sögu sem að baki
liggur og kemur okkur öllum við.
Gunnar Gunnarsson skrifar mikla
grein yfir heila opnu sem fékk heitið
Det tusindaarige Island, og Sigfús
Blöndal aðra. Í tilefni sýningarinnar
í Kerteminde kom út veglegt rit í
stóru broti: „Sagafærden, Island
oplevet av Johannes Larsen 1927–
1930“. Inniber frásagnir, dagbækur
og bréf listamannsins, ásamt fjölda
myndrissa af landinu. Stórmerkilegt
framtak sem fljótlega verður fjallað
um. Loks ber að geta vel hannaðrar
efnisskrár/ katalógu á íslensku og
dönsku sem Erland Porsmose hefur
tekið saman og er mjög upplýsandi,
þó helst hvað snertir hina eldri lista-
menn sem sóttu menntun sína til
Danmerkur.
Illu heilli hefur stórum minni rækten skyldi verið lögð við þannsérstaka þátt í samskiptum
grannþjóðanna sem gengur út á að
miðla norrænum sjónmenntaarfi.
Raunar hefur það verið svo um alla
opna samvinnu varðandi innbyrðis
miðlun myndlistar á Norðurlöndum,
sem enn í dag er einhæf og máttlaus,
helst í skötulíki. Engin yfirgrips-
mikil gagnsæ og hlutlæg sam-
anburðarúttekt verið gerð á þróun
myndlistar á svæðinu í tímans rás.
Má þó telja hana löngu tímabæra
ætli Norðurlönd að rækta sérstöðu
sína í líkingu við aðrar þjóðir af
skyldum meiði. Minni hér aðeins á,
að samsetning þjóða er yfirleitt ærið
fjölskrúðug, hvort sem um er að
ræða England, Frakkland, Þýska-
land eða Bandaríkin, hér koma til
héruð, umdæmi, sýslur og lands-
hlutar sem hafa meiri og minni sjálf-
stjórn. Þeim mjög annt um fortíð
sína og koma fram sem ein heild, um
leið fylgir að innan þeirra er mesta
svigrúmið fyrir hvers konar framrás
í formi jarðbundinna nýjunga og nú-
listir. Og ef stóru þjóðheildirnar
telja það frumskyldu sína að hlúa
öðru fremur að sínum afmarkaða
garði og viðteknu ímynd, í þeirri
vissu að tíminn langa dregur drögu
lífs, að hann sé efnismeira hugtak en
andráin ein og morgundagurinn, má
ætla frumskyldu Norðurlanda að
fara að dæmi þeirra. Að öðrum kosti
er hætta á að menning þeirra þynn-
ist út og löndin verði ósjálfstæð og
lítilþæg þý í hópi þjóða. Einfaldast
að spyrja að svo komnu; hvar er
Samnorræna listasafnið til húsa og
hvaða ár kom samnorræna al-
fræðiritið um sjónmenntir út?
Hvernig sem á er litið er þema-hugmynd listasafnsins íKerteminde í hæsta máta
marktæk og raunhæf, þannig séð
verð allrar athygli. Löngu kominn
tími til að menn rétti út hönd yfir höf
og landamæri í stað þess að sitja
hver í sínu horni nema þegar um
skálaræður og glasaglaum til hátíða-
brigða er að ræða.
Hið staðbundna hefur alltaf verið
mikilvægasta eldsneyti listarinnar,
jafnt í sígildri list og núviðhorfum.
Beinar og láréttar línur eru þannig
listamönnum flatlendis tamari en
þeirra sem lifa í stórbrotnu um-
hverfi, hálendi og fjallstinda ber yf-
ir. Annað mál að menn leita líka í
andstæðurnar og má hér vísa til
fjölda hústurna í Kaupmannahöfn
og Amsturdammi annars vegar, en
flatra þaka hugmyndasnauðra og
lágreistra bygginga í Reykjavík,
hins vegar kemur fleira náttúrlega
til.
Dönskum myndlistarmönnum er
þannig jafneðlilegt að vinna með lá-
réttar línur og hið blíðlega og Ís-
lendingum að leita til hins stór-
brotna, fjölþætta og hrjúfa. Þá er
sjálfstæðisbarátta eða stjórn-
málastefnur ekki endilega drif-
kraftur skapandi athafna eins og
dæmin sanna, þótt hvort tveggja
geti ýtt við listamönnum. Þeir eiga
skilyrðislaust að vinna út frá efnivið-
inum handa á milli og allt um kring,
hann er hinn eini sanni frjóangi og
alþjóðamál listarinnar, einkum á
seinni tímum þegar einangrun og
umrót fortíðar er að baki. Aldrei
mikilvægara að viðhalda sem mestri
fjölbreytni en á tímum þá heimurinn
er sífellt að verða einsleitari, álykt-
un þess efnis meira að segja komin
frá Sameinuðu þjóðunum. Í seinni
tíð leitar hinn hugsandi fjöldi æ meir
til hins fágæta, jafnt í listum sem
náttúrusköpunum, og óhætt að
árétta hér enn einu sinni að fortíðin
hefur löngu þrengt sér inn í mynd-
ina hvað samanlagðan sjónarheim-
inn snertir.
Þetta allt kemur nefndri sýn-ingu mikið við, einnig nýrskilningur á mörgum fyr-
irbærum í kringum okkur, landslag-
inu um leið. Landslagið sem til-
tölulega ungt fyrirbæri í málaralist
hverfur ekki svo glatt út úr mynd-
inni, ekki mögulegt að úrelda fyr-
irbærið frekar en manninn og nátt-
úruna. Að landslag varð öðru fremur
hluti svonefndrar stofulistar var í og
með tískufyrirbæri á tímum fólks-
flótta úr sveitum þá þéttbýliskjarnar
tútnuðu út sem aldrei fyrr. Fólk
vildi hafa sveitirnar hjá sér inni í
stofu og landslagið að vissu marki
ímynd rómantískrar fortíðarþrár, en
þar fyrir er landslagið í sjálfu sér
ekki ómerkara viðfang en önnur
sýnileg fyrirbæri og verður að telja
þess lags fullyrðingar óyfirvegaðan
og grunnhygginn framslátt. En svo
er annað, að landslagið er miklu
meira en ytra byrði jarðmöttulsins,
ber í sér stöðug umskipti eftir birt-
umögnum og veðurfari. Í þá veru er
það að vissu marki abstrakt, hið
hlutvakta myndferli á grunnfleti
verður að sértækri og einstaklings-
bundinni skilgreiningu á lifun en síð-
ur einhverju óhagganlegu og al-
gildu. Lifunin andar á skoðandann,
engum sýnileg en þó til staðar eins
og aðrar kenndir okkar og tilfinn-
ingar; gleði, sársauki, ást og hatur,
allt það margþætta samsafn skynj-
ana sem í mannskepnunni býr.
Þetta framber að ekki er til neitt
algilt innsæi á landslag né önnur
hlutvakin fyrirbæri, að hið innra
auga ásamt einstaklingsbundinni lif-
un gegnir hér stærra hlutverki en sú
takmarkaða beina sjónskynjun sem
maðurinn hefur yfir að ráða. En sjón
mannsins er nú einu sinni í jafnvægi
við önnur skilningarvit hans, og
samanlagt gera þau manndýrið að
mjög sérstöku sköpunarverki. Loks
hefur maðurinn heila sem í tímans
rás hefur gert honum fært að þróa
með sér andlega hæfileika fram yfir
önnur dýr jarðar. Ég hugsa, þess
vegna er ég, „Cogito ergo sum“
sagði nýaldarhugsuðurinn Des-
cartes. Kjarninn í heimspeki hans
var að efast kerfisbundið um allt, að
hið eina sem ekki yrði dregið í efa
væri efinn sjálfur, og þar með tilvist
þess að efast. Í ljósi þessa er sú ár-
átta nútímamannsins að slá ein-
hverju föstu, bera á borð algildar
staðreyndir í þjóðmálum og listum
ekki traustvekjandi. Jafnvel hefur
meira verið rifið niður á friðartímum
en sprengjuregn tveggja heims-
styrjalda megnaði að gera og allt
með fulltingi sannfæringarinnar um
óskeikuleika klæðskerasaumaðra
hugmynda.
Myndefnið eitt sér getur ekki
helgað útkomuna, myndstíllinn ei
heldur, myndverkið stendur og fell-
ur með sjálfu sér, tjákrafturinn og
innsæið geta helst réttlætt tilvist
þess. Liggur fullkomlega milli hluta
hvort ytra byrði landslagsins sé sér-
staklega tekið til meðferðar eða hin
beinu og rafmögnuðu hrif sem þau
hafa á gerandann, brigðum í lofti og
gróandi. Hvort tveggja skarar jarð-
arsköpin og sækir tilverurétt sinn til
landsins.
Sýningin „Sögueyjan“ í Sophien-holm og Hafnarborg, þyrlarupp áleitnum hugleiðingum
um norræna samvinnu á sviði mynd-
lista og listhugtakið í það heila.
Hugsunin að baki er meginveigur og
aðal hennar en helstur meinbugur
að hún er of smá í sniðum og ófull-
komin, einkum í Hafnarborg, inn-
vígður skoðandi fær fljótlega á til-
finninguna að það vanti eitt og
annað inn í framkvæmdina, glomp-
urnar auðsæjar. Til kemur einnig að
ekki hefur tekist að bregða upp
þeirri nálgun og yfirsýn sem slíkri
framkvæmd er lífsnauðsyn, milli-
veggir veikja sýninguna frekar en
styrkja, hér hefði þurft að koma til
fjölbreytni og metnaður í líkingu við
uppsetningu sýningar á verkum Elí-
asar Hjörleifssonar á síðasta ári,
sem sonur hans Ólafur Elíasson og
lið hans stóðu að, og helst hefði hún
þurft að vera yfirgripsmeiri og í öllu
húsinu. Þá vantar eitt og annað inn í
heildina í Hafnarborg, sumt virðist
hafa orðið eftir í Danmörku annað
alveg horfið eins og framlag Georgs
Guðna og Ólafs Elíassonar og er
heldur slakt. Töluverður hluti sýn-
ingarinnar eru nefnilega laus riss og
bókalýsingar sem þurfa alveg sér-
staka meðhöndlun til að grípa hug
skoðandans, ekki síður en til að
mynda innsetningar unga fólksins
nú á dögum, og missa marks í þess-
um slitna og sundurlausa búningi.
Hér falla framkvæmdaaðilar í keim-
líka gryfju og þeir á Gerðarsafni
varðandi sýnishorn íslenskrar
myndlistar sem Danir sönkuðu að
sér á liðinni öld. Verið að búa til eins
konar sérsýningar í stað þess að
bregða upp hlutlægri mynd af þver-
skurðinum, hins vegar verður að
telja báðar þessar framkvæmdir
hinar mikilsverðustu, ámælisvert og
illt til þess að vita að hér eru það Ís-
lendingar sem hafna útréttri hönd.
Framkvæmdin Sögueyjan er
þrátt fyrir allt afar mikilvægur
gjörningur sem hlýtur að snerta
djúpa strengi í brjóstum allra þeirra
sem annt er um íslenska sögu. Ís-
lenska og norræna myndlist um leið,
– geta fundið til.
Sýningin er opin alla daga frá kl. 11–17
til 9. maí. Lokað þriðjudaga.
Aðgangur 300 krónur.
Sögueyjan
SJÓNSPEGILL
Bragi Ásgeirsson
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Forsíða Íslandsblaðs Berlingske Tidende í tilefni alþingishátíðarinnar 1930.
bragi_asgeirsson@msn.com
s: 570 2790www.baendaferdir.is
hjólaferðir til evrópu
Austurríki og SlóveníaHjólað og siglt í Hollandi
26. júní - 5. júlí 2005
Fararstjóri: Þórður Höskuldsson
11. – 18. júní 2005
Fararstjóri: Þórður Höskuldsson
LÉTT
FERÐ