Morgunblaðið - 01.05.2005, Blaðsíða 34

34 SUNNUDAGUR 1. MAÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
É
g hef allmörg undanfarin
ár notið þeirra forrétt-
inda að skrifa greinar og
birta ljósmyndir um
gamalt áhugamál, sem
hefir orðið að eins konar
þráhyggju, en jafnframt
veitt ánægjustundir og fróðleik. Ég á
hér við hátíðahöld og skrúðgöngu
verkalýðsfélaganna í Reykjavík 1.
maí. Nú ætla ég að hverfa frá þeirri
venju og biðja blaðið að hverfa með
mér um stund að því tímaskeiði, sem
aldurhnignir Íslendingar kveðja nú,
velferðarstofnun, sem fylgt hefur
þjóðinni nær alla búsetutíð hennar.
Ég á hér við „stórfjölskylduna“.
Rétt áður en ég bjó mig undir að
fjalla um „stórfjölskylduna“ sem var
um aldaskeið íslensk velferðarstofn-
un, sem „hefur nú sungið sitt síðasta“
kom ég auga á rúmlega 80 ára gamalt
eintak af Alþýðublaðinu. Þar var frá-
sögn, sem ég kannaðist við. Frásögn
sem birtist í blaðinu 27. og 29. desem-
ber 1923. Hún var rituð undir dulnefn-
inu „Kerling í koti“. Ég vissi af frá-
sögn móður minnar að hún var
höfundur. Í bókinni Fimm konur
minnist móðir mín kvenfélagsfundar
þar sem hún tók til máls um sveit-
arflutning fjölskyldu vegna skuldar.
Jafnaðarmenn voru í sókn á vettvangi
stjórnmála. Hún var ung og áræðin.
Svall móður og krafðist mannúðar-
stefnu, sem jafnaðarmenn hefðu boð-
að, en ekki harðvítugrar afturhalds-
stefnu og sveitarflutninga.
Við lestur greinarinnar fannst mér
að hún ætti erindi til almennings 1.
maí. Margt er breytt frá þessum tíma.
Grundvallaratriðin eru þó æ hin
sömu. Þarna brutust verkamenn og
samtök þeirra, Bárufélögin, til áhrifa
og náðu meirihluta í hreppsnefnd. Það
er hressandi að lesa ritsmíð tilfinn-
ingaríkrar konu, sem ögrar valds-
mönnum og hrópar af „heitum
dreyra“:
„Ég frétti að fátæk grannkona mín
væri nýbúin að fæða sveinbarn. Ég
vissi að ástæður hennar voru mjög
bágar efnahagslega. og langaði mig
því til þess að líta inn til hennar þrátt
fyrir það, þó ég fyndi, að ég gæti ekki
bætt úr nauð hennar af eigin ramm-
leik. Það var eitthvað í mínum innra
manni, sem knúði mig til að grennsl-
ast eftir ástæðum þessarar konu. –
Máski hefir það verið af því, að ég
hafði sjálf átt svo bágar kringumstæð-
ur oft og einatt og ekki sízt þegar ég
fæddi börnin, og „sá veit gerst sem
reynir“.
Ég heyrði þess getið á mínum yngri
árum, að aldrei ætti að heimsækja
sængurkonu án þess að gefa henni
eitthvað, ef maður ætti ekki brýnt er-
indi. Ég fór því með mat á smádiski og
gaf henni, og varð hún fegnari en frá
megi segja, því að konan var sár-
svöng.
Samtal okkar varð lítið, því að það
voru aðeins tveir sólarhringar frá því,
að barnið hafði fæðst. Samt sagði hún
þegar ég leit á barnið:
„Ekki veit ég, til hvers þessir aum-
ingjar eru að fæðast“.
Mér brá mjög þegar ég heyrði þessi
orð hjá barnungri móður. Þau lýstu
svo átakanlegu vonleysi. Það er oftast,
að mæðurnar hafa von og þá um leið
ósýnilegar nægtir, því að þótt öðrum
sýnist þær ekkert hafa, þá er eins og
þær finni það ekki sjálfar.
Kröpp kjör
Það er vonin og kærleikurinn, sem
þær stjórnast af, þetta sterka afl, sem
Guð hefir gætt mæðurnar til að við-
halda mannkyninu. En hvers vegna
var þessi kona svona vonlaus?
Það var mér ráðgáta, því að hún átti
ungan og duglegan mann, sem var
góður og umhyggjusamur við hana og
börnin. Jú, það var fátæktin. Ég frétti
það seinna. Það var komið langt fram
á vertíð veturinn áður en barnið fædd-
ist og ekki farið að aflast úr sjó. Var
því orðið þröngt í búi hjá þeim, sem
áttu aðallega líf sitt undir því sem afl-
aðist úr sjónum. Kaupmenn höfðu lán-
að út á aflavonina, en þegar þeir sáu,
að svona illa horfði með vertíðina,
þorðu þeir ekki að lána eignalausum
meira en þeir voru þegar búnir að
gera.
Maður þessarar konu var einn af
þeim. Hann átti ekkert annað en sína
eigin krafta. Ef hægt var að nota þá,
hafði hann nægilegt handa sér og sín-
um, því að börnin voru þá ekki nema
tvö. En nú leyfði sjórinn ekki, að hann
notaði kraftana, og atvinnu var hvergi
að fá í landi. Hvað átti svo maðurinn
að gera sér og fjölskyldu sinni til
bjargar? Að fá lán í sjóðum var ekki
hægt, því að sjóðirnir voru þannig
staddir.
Hjá einstökum mönnum var heldur
ekki hægt að fá lán, peningaleysið var
svo mikið. Hann varð að fá sveitarlán;
það var ekki meira að fá lán í þeirra
sjóði en öðrum sjóðum, ef það var rétt
skoðað. Sá sjóður hlaut að hafa fé;
annars var svo illa fyrir séð, að dauð-
inn var fyrir dyrum. Það var einmitt
það, sem maður þessi gerði. Hann tók
sveitarlán með það fyrir augum að
borga það af væntanlegum afla eða
þegar betur gengi. En hvað gerði svo
hreppsnefndin? Það var tíunda árið
sem maðurinn var í hreppnum. Hún
vildi sjá svo um, að hann yrði ekki
sveitfastur þar á staðnum og sendi því
tafarlaust reikning til þess hrepps,
sem maðurinn var sveitfastur í, og
heimtaði hann borgaðan. Fátækra-
vottorðið hafði hreppsnefndinni tekist
að ná hjá aumingja manninum, sem
sízt grunaði, hvað við sig ætti að gera.
Því næst fær hann þann náðarboð-
skap frá sínum hreppi, að ef hann
þurfi meiri hjálp, megi hann rífa heim-
ili sitt í sundur og koma og fá að
borða; með öðrum orðum; hann fékk
að lifa. Nú sá ég, af hverju konan
sagði: „Ekki veit ég, til hvers þessir
aumingjar eru að fæðast.“ Hún var
svipt allri von; móðurástin var að
deyja; jafnvel hún sjálf gat dáið af
hugarstríði. En það fór sem oftar,
þegar menn eiga eitthvað bágt; bless-
uð sólin sendi geisla sína inn til kon-
unnar og litla barnsins og þá brá fyrir
nýjum vonarneista hjá konunni svo
hún fór heldur að hressast, og litla
barnið gat farið að veita henni
ánægju.
Allt gekk þolanlega um tíma, en svo
þegar næsti vetur kom, fór skorturinn
aftur að sverfa að, og þá kom hrepps-
nefndin, ekki til að líkna, heldur með
sínar arnarklær til að rífa upp hreiðr-
ið. Aumingja hjónin reyndu að standa
á móti því um sinn, en þar kom að þau
voru flutt sveitarflutningi, og varð
hann að sögn manna dýrari en styrk-
urinn sem þau fóru fram á að fá.
Hjálp til sjálfshjálpar
Hefði ekki verið betra að með-
höndla ung hjón á einhvern annan
hátt, veita þeim styrk til þess að þau
gætu lifað, og gefa þeim þar með kost
á að berjast í sjálfstæðisáttina?
Það var ekkert ómögulegt, að mað-
urinn gæti borgað skuldina síðar. Það
var mestur gróði fyrir sjálfan hann.
Nú, og ef hann hefði ekki getað það, er
það eitt víst, að hann getur það aldrei,
úr því að svona var að farið, því að
þröngva svona persónufrelsi manna
er til þess að drepa allan dug hjá þeim,
en að rétta bróðurlegast höndina til
hjálpar þeim sem svona stendur á fyr-
ir, og ráða fram úr með þeim með ráð-
um og dáð – það skilst mér muni vera
hyggilegri og mannúðlegri aðferð.
Við erum í kristilegum félagsskap,
en tökum við annan kyrtilinn af tveim-
ur að gefa náunganum? Gerum við
öðrum það eitt, sem við viljum að okk-
ur sé gert? Hvar er nú kristindóm-
urinn okkar? Hvar er jafnaðar-
mennskan, sem hátt talar á okkar
tíma? Og er í raun og veru sama og
kristindómurinn okkar, ef hún hefir
rétta stefnu. (En á það brestur enn
sums staðar um of. Bæði hreppsnefnd
og maðurinn, sem um er getið, voru í
eins konar jafnaðarmannafélagi.)
Jafnaðarmennskan virðist enn vera
hjá sumum hugsjón í loftinu, sem
hvergi kemur verulega fram nema í
því að fá ekki fært niður sitt eigið
kaup. En hún er líka annað og meira;
hún er mannúðarstefna, sem vinnur
að því, að öllum líði sem best, eða að
minnsta kosti, að enginn þurfi að líða
sára nauð, en við megum ekki kasta
skugga á jafnaðarstefnuna, þótt ein-
stökum mönnum í einhverjum fé-
lagsskap jafnaðarmanna farist illa, en
„Ég veit ekki til hvers þessir aumingjar eru að
Stórfjölskyldan er stofnun sem virðist nú vera á
undanhaldi, en hefur gegnt mikilvægu hlutverki.
Pétur Pétursson hverfur aftur til þess tíma þegar
stórfjölskyldan skipti sköpum í íslensku samfélagi.
Morgunblaðið/Þorkell
Elísabet Jónsdóttir frá Eyvindarmúla í Fljótshlíð e. Sigurjón Ólafsson.