Morgunblaðið - 01.05.2005, Blaðsíða 36

36 SUNNUDAGUR 1. MAÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
30. apríl 1995: „Ræða Árna
Vilhjálmssonar, prófessors og
stjórnarformanns Granda hf.,
á aðalfundi fyrirtækisins sl.
föstudag, markar tímamót í
umræðum landsmanna um
fiskveiðistefnuna. Í ræðu
sinni sagði Árni Vilhjálmsson
m.a.: „Segja má, að við upphaf
vísis að núverandi kvótakerfi
hafi það verið óhæfa að ekki
skyldi hafa verið tekið á gjald-
tökumálinu af festu og fram-
sýni. Höfundum kerfisins var
þó mikil vorkunn, þar sem
verið var að fara út á alger-
lega framandi braut.“ Þetta er
mikilsverð yfirlýsing stjórn-
arformanns eins stærsta út-
gerðarfyrirtækis landsins um
það ranglæti, sem meiri hluti
þjóðarinnar var beittur við
upptöku kvótakerfisins.
Árni Vilhjálmsson gerði
síðan grein fyrir sínum hug-
myndum um, hvernig hægt
væri að koma við gjaldtöku og
lýsti því á þann hátt, að
„núverandi handhöfum
veiðiréttar, sem vilja taka við
tryggum varanlegum
veiðirétti verði gert að greiða
einsinnisgjald, sem gæti t.d.
verið á bilinu 50–80 kr. á hvert
kg þorskígildis og haldist afla-
markshlutdeildin óbreytt frá
því, sem er í upphafi. Þennan
veiðirétt yrði síðar unnt að
taka eignarnámi með góðum
fyrirvara, t.d. ef forsendur
veiðigjaldsins reyndust veru-
lega rangar og kæmu fullar
bætur fyrir, sem tækju mið af
upphaflegu gjaldi. Þeir sem
þess óskuðu ættu kost á láni
til fjölmargra ára enda yrðu
boðnar fram viðunandi trygg-
ingar og yrði lánið með fullum
vöxtum, hinum sömu fyrir
alla. Tekjur samfélagsins
yrðu þá fólgnar í vöxtum af
lánunum og því fé, sem kynni
að verða staðgreitt. Með slíku
kerfi væri verið að færa fram-
tíðararðinn af auðlindinni inn í
nútíðina. Með slíku kerfi
tækju báðir aðilar, þjóðin og
útgerðin, talsverða áhættu og
mér finnst svo sannarlega, að
sýna ætti útgerðinni nokkra
mildi og um leið þeim, sem
eiga afkomu sína undir
henni.“
Það ber að lofa þann kjark,
sem Árni Vilhjálmsson sýnir
með því að hreyfa þessu máli
á aðalfundi Granda hf. og
leggja fram slíkar hugmyndir.
Í ljósi þeirra viðhorfa, sem
ríkt hafa meðal forystumanna
útgerðarinnar og hatrammrar
andstöðu sumra þeirra við
gjaldtöku er ekki auðvelt fyrir
forsvarsmann sjávarútvegs-
fyrirtækis að tala á þennan
veg. Þess vegna ekki sízt hafa
hér orðið tímamót.
Það er líka athyglisvert, að
forysta fyrir breyttum tón í
þessum umræðum skuli koma
úr röðum forsvarsmanna at-
vinnugreinarinnar sjálfrar.
Þá kröfu hefði verið hægt að
gera til kjörinna fulltrúa þjóð-
arinnar á Alþingi og í ríkis-
stjórn en kjarkleysi þeirra
hefur hins vegar verið slíkt að
þeir hafa ekki þorað af ótta
við reiði samtaka útgerðar-
manna.
Efnislega eru hugmyndir
Árna Vilhjálmssonar alveg
nýr þáttur í þessum umræð-
um og eiga eftir að hleypa
nýju lífi í þær. Þær þarf að
sjálfsögðu að skoða ofan í
kjölinn en það er alls ekki
óhugsandi, að þær geti orðið
grundvöllur að einhvers kon-
ar málamiðlun um þetta
mesta hagsmunamál þjóðar-
innar.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Þ
að virðist færast í vöxt að frið-
helgi einkalífsins og kröfur
um aðgang yfirvalda að upp-
lýsingum stangist á. Hér
koma til margir þættir. Fyrst
ber að nefna að tækni í sam-
skiptum hefur fleygt fram á
síðustu árum. Eftir því sem
almennara verður að fólk nýti sér hina nýju tækni
verður auðveldara að rekja athafnir þess og gerðir
og allir möguleikar á eftirliti hafa því stóraukist. Í
réttarríkinu er hins vegar allt eftirlit ákveðnum
reglum og takmörkunum háð. Þessar reglur miða
að því að vernda einstaklinginn fyrir ágangi yf-
irvalda og misnotkun upplýsinga. Það er ekki að
ástæðulausu að ekki er æskilegt að lögregla geti
hlerað síma almennings að vild. Nú er hins vegar
svo komið að rafræn viðskipti og rafræn skráning
allra samskipta í gegnum síma og tölvur auk eftir-
litsmyndavéla um allar trissur gera að verkum að
yfirgengilegt magn upplýsinga hleðst upp um
hvern einstakling. Það myndi krefjast ótrúlegrar
fyrirhafnar að athafna sig þó ekki væri nema einn
dag án þess að einhvers staðar yrði einhver athöfn
skráð með rekjanlegum hætti. Eina ráðið væri
sennilega að yfirgefa mannlegt samfélag og halda
til fjalla.
Máttur
upplýsinga-
byltingarinnar
Í daglegu amstri er
auðvelt að leiða þetta
allt saman hjá sér, en
hins vegar er full
ástæða til að staldra
við og velta fyrir sér
hvar við erum á vegi stödd. Það er nefnilega þann-
ig að þegar tæknin er fyrir hendi getur freistingin
til að nýta hana orðið óbærileg. Kortafyrirtæki
geta til dæmis hæglega búið til persónugreiningu
þar sem koma fram þarfir og langanir hvers við-
skiptavinar með því einfaldlega að taka saman
hversu oft hann notar kortið til að fara í bíó, út að
borða, bregða sér á völlinn eða kaupa sér bók eða
geisladisk, svo eitthvað sé talið. Í ljósi neyslu-
mynsturs er síðan hægt að flokka viðskiptavinina í
markhópa og gefa síðan fyrirtækjum, sem sér-
staklega vilja beina spjótum sínum að þeim kost á
að gera það. Viðskiptalífið myndi kalla þetta þjón-
ustu við viðskiptavininn, sem fengi þá frekar upp-
lýsingar um vörur, sem hann hefur áhuga á, en
það, sem ekki er á hans áhugasviði. En það mætti
rétt eins tala um innrás í einkalíf manna og margir
vilja sjálfir leita sér upplýsinga þegar þeir kjósa.
Í fámennu þjóðfélagi eins og Íslandi er kannski
minni ástæða fyrir fyrirtæki til að beita þessum
aðferðum í markaðssetningu. Þjóðfélagið er ekki
jafn lagskipt og gerist víða erlendis og auðveldara
að ná til fólks í gegnum hina hefðbundnu fjölmiðla,
jafnvel þótt markhópurinn geti verið þröngur, en
þó þekkjum við mörg dæmi þess, til dæmis þegar
sérstaklega er höfðað til fermingarbarna í mark-
pósti, nýgift hjón fá markpóst frá fasteignasölu,
eða bankar höfða til foreldra barna á ákveðnum
aldri til að fá þá til að stofna reikninga fyrir þau.
Erlendis er þess konar markaðssetning hins veg-
ar með allt öðrum hætti. Í Bandaríkjunum hafa
fyrirtæki, sem safna upplýsingum, vaxið og dafn-
að. Fyrirtækið Acxiom er gott dæmi. Því er lýst í
bókinni No Place To Hide eftir Robert O’Harrow,
Jr., sem kom út fyrr á þessu ári. Fyrirtækið var
stofnað árið 1969 þegar sú upplýsingabylting, sem
nú er að umbreyta öllu, var að hefjast. Árið 1972
átti eigandi þess í fjárhagslegum vandræðum og
seldi helminginn í fyrirtækinu fyrir 50 þúsund
dollara. Bréf í fyrirtækinu ganga nú kaupum og
sölum á opnum markaði og það er metið á einn
milljarð dollara. Fyrirtækið hefur höfuðstöðvar í
Arkansas og þar eru geymdar alls konar upplýs-
ingar um Bandaríkjamenn. Þar koma ekki bara
fram nöfn, aldur, heimilisfang og sími, heldur
hjónabandsstaða og aldur barna, tekjur, andvirði
heimilis og tegund og verð bíla. Fyrirtækið skráir
líka óskráð símanúmer og upplýsingar um störf
fólks, trúarbrögð og uppruna. Í sumum tilfellum
veit það hvað fólk les, hvað það pantar í gegnum
síma og tölvu og hvert það ferðast.
Listar yfir bíleigendur, nýgift hjón og áskrif-
endur tímarita hafa gengið kaupum og sölum í
Bandaríkjunum frá því á fimmta áratug liðinnar
aldar. Fyrirtæki söfnuðu einnig upplýsingum um
fjárhagsstöðu fólks á þeim tíma og var fyrirtæki,
sem nú heitir Equifax, með sjö þúsund manns á
sínum snærum við þá iðju að safna upplýsingum
um 45 milljónir manna.
Það er kannski lítið mál að eitthvert fyrirtæki
viti hvernig bíl þú átt eða hvar þú átt heima og
upplýsingar eru glundroðakenndar þegar þær eru
geymdar í einhverjum gríðarlegum haugi.
Breytingin er hins vegar sú að fyrirtæki eins og
Axciom geta keyrt allar þessar upplýsingar og
lista saman kerfisbundið og búið til miklu heil-
steyptari mynd af hverjum einstaklingi, en hægt
var að gefa með einum lista. Axciom er til dæmis
með nokkurs konar svipmyndir af 200 milljónum
fullorðinna einstaklinga í gagnabönkum sínum án
þess að þeir hafi hugmynd um hvaða upplýsingar
er þar að finna. Hver einstaklingur er með 16
tákna kóða, sem notaður er til að flýta fyrir grein-
ingu gagna. Axciom selur fyrirtækjum þessar
upplýsingar, sem eru síðan notaðar til að ákveða
hverjum sé vænlegt að senda vörulista, hverjum
eigi að bjóða nýtt krítarkort, hverjir eigi að fá til-
boð um tryggingar og hverjir ekki og hverjum eigi
að selja tiltekið lyf. Þessi gögn eru notuð við að
velja starfsfólk og ná í þá, sem skulda fé. Þau eru
notuð til að gera grein fyrir og spá fyrir um hegð-
un fólks. Það er auðvelt að gapa af undrun yfir
þeim mætti, sem upplýsingabyltingin hefur fært
mönnum. En það má heldur ekki gleyma því að
ekkert er óbrigðult. Hvað á til dæmis að gera þeg-
ar upplýsingarnar í gagnabankanum eru ekki
réttar? Þess eru mýmörg dæmi í Bandaríkjunum
að einstaklingur hafi ekki getað fengið lán vegna
þess að lánastofnun hafði fengið rangar upplýs-
ingar frá gagnafyrirtæki og það er ekki lítið mál að
þurrka rangar upplýsingar út þegar þær hafa einu
sinni verið skráðar. En vissulega getur það líka
verið þægilegt og sparað sporin að allar upplýs-
ingar liggi fyrir á augabragði þegar sótt er um lán.
Einhvern tímann hefði það tekið einkaspæjara
nokkra daga eða jafnvel vikur að safna saman
upplýsingum, sem fyrirtæki á borð við Acxiom
getur tínt til á augabragði, sekúndubroti. Skyndi-
lega er fyrirhöfnin engin.
Í Bandaríkjunum er gefin út skrá, sem nefnist
SRDS Direct Marketing List Source. Þar er að
finna upplýsingar um fólk, sem kaupir bækur og
tímarit og eftirprentanir hjá listaverkasöfnum,
svo eitthvað sé nefnt. Í skránni er til dæmis listi yf-
ir samkynhneigða Bandaríkjamenn. Þar er að
finna 700 þúsund nöfn. Þessi eftirsókn eftir upp-
lýsingum um einstaklinga kann að vekja ýmsum
hroll, en hins vegar er ósköp einföld ástæða fyrir
því að listarnir eru svona eftirsóttir. Í bók
Harrows kemur fram að árið 2003 tókst að selja
vörur fyrir eina billjón dollara, það er milljón millj-
ónir dollara, með því að nota lista yfir afmarkaða
markhópa. Það er því greinilega eftir einhverju að
slægjast.
Hugarfars-
breyting eftir
11. september
Notkun upplýsinga
hefur að sjálfsögðu
ekki verið einskorðuð
við viðskiptalífið. Yfir-
völd hafa einnig nýtt
sér upplýsingabylt-
inguna, hvort sem það er skatturinn eða lögreglan.
Á Vesturlöndum hefur hins vegar ávallt verið
reynt að vernda friðhelgi einkalífsins með ein-
hverjum hætti og stöðva ríkisvaldið þegar það hef-
ur viljað seilast of langt í eftirliti með borgurunum.
Engu að síður hefur smátt og smátt orðið auðveld-
ara að fylgjast með fólki eftir því sem tækninni
hefur fleygt fram. Tæknin er hins vegar ekki það
eina, sem skiptir máli þegar eftirlit er annars veg-
ar. Viðhorfið til þess hvernig hún er notuð skiptir
sköpum og þar hefur orðið að því er virðist grund-
vallarbreyting. Við hryðjuverkin 11. september
2001 í Bandaríkjunum urðu vatnaskil. Í öllum hin-
um vestræna heimi fer sú tilhneiging nú vaxandi
að rýmka heimildir yfirvalda til eftirlits og aðgang
að upplýsingum. Harrow tekur í bók sinni sláandi
dæmi um þessa hugarfarsbreytingu. Árið 1999
hugðust bandarísk stjórnvöld auka eftirlit með
fjármálaupplýsingum með ýmsum aðgerðum.
Bankarnir áttu að skilgreina viðskiptavini sína
betur, greina mynstur í notkun reikninga þeirra
og hafa auga með frávikum, sem gætu borið grun-
samlegu atferli vitni. Markmiðið var að draga úr
peningaþvætti. Bönkunum hafði verið gert að
greina frá grunsamlegri hegðun og sömuleiðis láta
stjórnvöld vita af öllum færslum yfir tíu þúsund
dollurum, en þarna átti að ganga mun lengra. Þeg-
ar farið var að fjalla um þessar fyrirætlanir
breiddust út hávær mótmæli og mörg hundruð
þúsund manns kvörtuðu. Í mars 1999 hættu
stjórnvöld við áform sín. Þegar hin svokölluðu
„fóstjarðarlög“ voru sett í Bandaríkjunum í kjöl-
far hryðjuverkanna 11. september var gengið mun
lengra en átti að gera 1999 og varla nokkur maður
sagði orð. Mörk þess, sem taldist viðunandi, höfðu
færst rækilega til. Nú eiga ekki aðeins bankar að
greina yfirvöldum frá grunsamlegri hegðun við-
skiptavina, heldur einnig verðbréfafyrirtæki og
aðrar fjármálastofnanir. Lögin hvetja fjármála-
stofnanir til að skiptast á upplýsingum um við-
skiptavini ef grunur vaknar um að þeir tengist
hryðjuverkum eða peningaþvætti og verndar þær
gegn lögsókn fyrir að gera það. Þá eiga lögreglu-
yfirvöld og njósnastofnanir nú greiðari aðgang að
upplýsingum fjármálastofnana. Þar sem áður
þurfti að fara með beiðni um trúnaðarupplýsingar
fyrir dómara nægir nú að yfirmaður skrifi undir ef
BARÁTTUDAGUR FYRIR
BÆTTUM KJÖRUM
Hreyfing stéttarfélaga um allanheim heldur í dag hátíðleganhinn alþjóðlega baráttudag
verkalýðsins, 1. maí. A.m.k. hér á landi
hefur yfirbragð þessa hátíðisdags
breytzt verulega á undanförnum ára-
tugum. Þeir eru núorðið fáir, sem sjá
ástæðu til að mæta í kröfugöngu í til-
efni dagsins. Það kann að vera til
marks um að íslenzkir launþegar hafi
það almennt gott í þjóðfélagi allsnægt-
anna. Auðvitað er það raunin um
flesta. Við megum hins vegar ekki
gleyma þeim, sem lifa tæplega mann-
sæmandi lífi á lægstu launatöxtunum,
hvað þá þeim sem eiga í basli með að
framfleyta fjölskyldu á örorku- eða at-
vinnuleysisbótum.
Baráttumál launþegahreyfingarinn-
ar eru langt í frá tæmd. Þjóðfélagsþró-
un síðustu áratuga hefur þvert á móti
fært henni ný verkefni í hendur.
Þar má fyrst nefna alþjóðavæðingu
vinnumarkaðarins, sem við Íslending-
ar finnum fyrir ekki síður en aðrar
þjóðir. Verkalýðshreyfingin hefur gert
rétt í því að standa vörð um réttindi og
kjör þeirra erlendu starfsmanna, sem
komið hafa hingað til lands frá heims-
hlutum, þar sem laun eru til muna
lægri en hér. Sú tilhneiging ýmissa
vinnuveitenda að greiða þessu fólki
smánarlaun, miklu lægri en þeir
greiða íslenzkum starfsmönnum, er til
skammar og á ekki að líðast.
Hins vegar á verkalýðshreyfingin
ekki að leggjast gegn því að útlend-
ingar komi hingað til starfa, að því
gefnu að þeir njóti sömu réttinda og
Íslendingar. Erlent vinnuafl er ein
undirstaða góðra lífskjara Íslendinga,
því að innlendir starfsmenn fást ekki í
öll þau störf, sem þarf að vinna.
Launþegasamtökin eiga ekki heldur
að leggjast gegn því að íslenzk fram-
leiðslufyrirtæki flytji störf til heims-
hluta, þar sem launakostnaður er
lægri en hér. Yfirleitt er það í hag
launþega í landinu, sem um ræðir,
vegna þess að erlend fyrirtæki greiða
alla jafna hærri laun en þar tíðkast al-
mennt. Íslenzk fyrirtæki spara á slík-
um útflutningi starfa og í staðinn
verða til peningar, sem hægt er að
nýta til nýsköpunar innanlands.
Í annan stað hefur verkalýðshreyf-
ingin á Íslandi tekið upp baráttu fyrir
því að fyrirtæki ræki samfélagslega
ábyrgð sína. Oft þarf engan þrýsting
eða hvatningu til þess; löng hefð er
fyrir því á Íslandi að athafnamenn hafi
það að markmiði að bæta samfélagið
með margvíslegum hætti. En aðhald
stéttarfélaganna er hollt og nauðsyn-
legt í þessu efni, t.d. hvað varðar starf
fyrirtækja að umhverfismálum og fjöl-
skyldumálum. Völd athafnamanna í ís-
lenzku samfélagi hafa aukizt, um leið
og völd stjórnmálamanna hafa minnk-
að. Það er ekki síður ástæða til að
halda athafnamönnum við efnið í mál-
efnum samfélagsins en stjórnmála-
mönnum.
Í þriðja lagi er ástæða til að verka-
lýðshreyfingin beini sjónum að fram-
leiðni í íslenzku atvinnulífi. Aftur og
aftur fáum við sannanir þess að Íslend-
ingar þurfa að vinna miklu fleiri vinnu-
stundir til að bera það sama úr býtum
og ýmsar nágrannaþjóðir. Það getum
við ekki sætt okkur við; hér hlýtur að
þurfa betra skipulag og betri nýtingu á
mannskap.
Raunar hefur einnig komið fram að
framleiðni hefur aukizt verulega hér á
landi undanfarin ár, þótt ekki höfum
við náð nágrannalöndunum. Eitt af
viðfangsefnum stéttarfélaganna á 21.
öldinni hlýtur að vera að framleiðni-
aukning skili sér ekki einvörðungu í
hærri launum, heldur einnig í lengra
fríi og meiri möguleikum launþega á að
verja tíma með fjölskyldu sinni. Það er
fleira lífsgæði en peningar og ekki síð-
ur hlutverk verkalýðshreyfingarinnar
að berjast fyrir þeim gæðum.