Hugur - 01.01.2000, Blaðsíða 143

HUGUR
Brynjólfur Bjarnason um frelsi viljans
141
efnislegir atburðir, hljóta þær að eiga sér efnislegar orsakir.7 Hin lög-
genga orsakakeðja sem kann að virðast ógna frelsi okkar er sem sagt
orsakakeðja efnislegra atburða. Þessir efnislegu atburðir og lögmál
þeirra, t.d. það sem gerist heilanum, eru framandi okkur sem hugsandi
athafnaverum; þessi fyrirbæri eru ekki, eða öllu heldur, eins og við
sjáum von bráðar, virðast ekki vera af sama heimi og það sem við
upplifum hið innra þegar við hugsum, viljum og tökum ákvarðanir,
og þær virðast hafa allan sinn gang án þess að vitund okkar breyti þar
nokkru um. Þessi aðkoma Brynjólfs að vandanum gerir að verkum að
glíma hans við gátuna um frelsið er öðrum þræði glíma við gátuna
um samband anda og efnis. Að sýna fram á að viljinn geti verið frjáls
jafngildir því fyrir Brynjólfi að sýna fram á að vitund okkar og vilji sé
eitthvað sem máli skiptir í gangi heimsins. En bara það að orða þetta
svona, sem er að vísu ekki orðalag beint frá Brynjólfi, en að ég held í
fullri trúmennsku við hann, sýnir hvern þátt tvíhyggjan á í skilningi
hans á vandanum sem við honum blasir.
En hér er ekki öll sagan sögð. Brynjólfur hóf feril sinn sem heim-
spekingur í Fornum og nýjum vandamálum sem eindreginn efnis-
hyggjumaður að hætti marxista, en þokaðist frá þeirri skoðun með
tímanum. I Lögmálum ogfrelsi segir hann hins vegar að andi og efni
(eða hlutvera og sjálfsvera eins og hann kallar það oft) séu eitt eða séu
eining.8 Efnishyggiumenn taka oft svo til orða að andinn og efnið séu
í rauninni eitt, og eiga þá við að hvort tveggja sé í rauninni efni.
Hughyggjumenn segja það sama, að andi og efni séu eitt, en bæta svo
við að hvort tveggja sé í rauninni andi. Þeir eru víst fáir á okkar dög-
um. Þó hitti ég einn fyrir skömmu, indverskan heimspeking af þar-
lendum skóla fornum.
Það er ljóst að þegar Brynjólfur segir að andi og efni séu eitt, hugs-
ar hann sér það hvorki sem efnishyggju né hughyggju. Hann útlistar
þessa einhyggju á þá leið að veruleikinn sjálfur sé einn og ekki klof-
inn í tvennt, anda og efni. Slík tvískipting heimsins sé afurð mann-
legrar hugarstarfsemi. Stundum orðar hann þetta sem svo að efnis-
heimur og vitund séu sértök mannlegrar hugsunar og á þá við að þau
séu hliðar eins og sama veruleika sem við drögum fram og gerum
sjálfstæðar í hugsun okkar með því að búa til um þær sjálfstæð hug-
7 Lögmál og frelsi, bls. 71 og 93.
8 Lögmál ogfrelsi, einkum bls. 94-111 og 132-140.