Hugur - 01.01.2000, Blaðsíða 149

HUGUR
Brynjólfur Bjamason umfrelsi viljans
147
orði að það sé eins og hin blinda náttúra fái vit og sýn mannsins í
frjálsri athöfn.13 Þetta virðist mér sem sagt næsta auðskilin röksemda-
færsla fyrir samsemd vitundar og efnisveruleika. Eg hamra enn á henni
í einföldustu mynd:
Ef við erum frjáls, erum við gerendur, höfundar þess sem gerist.
Sérhver gerandi er orsök þess sem gerist.
Sérhver gerandi veit og vill það sem gerist.
Orsök þess sem gerist er ástand og atburðir í heila gerandans.
Af þessu leiðir að við sjálf sem vitandi og viljandi gerendur erum
ástand og atburðir í heila okkar.
Þó að röksemdafærslan sé formlega ljós og gild og forsendur hennar
ekki óskynsamlegar, er niðurstaðan eigi að síður framandleg. Maður
spyr sig hvað það geti merkt að segja að við sjálf sem vitandi og vilj-
andi verur séum eitt og hið sama og eitthvert efnasamsull með
rafstraumi í. Brynjólfur væri fyrstur til að fallast á að það sé allt
annað en auðskilið hvernig svo megi vera.
Eigi að síður er slíkt tal um einingu eða samsemd líkama og sálar,
vitundar og veruleika, alþekkt í heimspeki okkar aldar og raunar allar
götur frá því í fornöld. Þegar sagt er að sál og líkami, eða sálarlífs-
fyrirbæri og efnisleg fyrirbæri, séu eitt og hið sama, er oftast verið að
láta í ljósi efnishyggju, sem ég gat um áðan. Ef til vill er ekki úr vegi
að greina örlítið nánar frá nútíma efnishyggju, sem vissulega er kostur
sem Brynjólfur hugaði að og glímdi við. Efnishyggja birtist í tveimur
höfuðmyndum: Menn segja að andi sé í rauninni efni og eiga við með
því að hægt sé að smætta eða þýða sálarlífshugtök yfir á tungumál
efnisvísindanna.14 Þetta er líkt því og þegar sagt er að eldingar séu í
13 Sjá t.d. Lögmál ogfrelsi, bls. 110.
14 Klassísk ritgerð sem heldur fram slíkri efnishyggju er „Sensations and Brain
Processes“ eftir J.J.C. Smart, upphaflega í The Philosophical Review 68 (1959),
bls. 141-156. Birtist endurskoðuð hjá D. M. Rosentha! (ritstj.), Materialism and the
Mind-Body Problem (Englewood Cliffs, N.J.: Prentice Hall 1971).