Hugur - 01.01.2000, Blaðsíða 151

HUGUR
Brynjólfur Bjamason umfrelsi viljans
149
Til eru ýmsir fleiri kostir og afbrigði. Einhyggja af því tagi sem
Spinoza boðaði á ýmislegt sammerkt með skoðun Brynjólfs. Þessi
hugmynd er á þá leið að veruleikinn sé í rauninni einn, en á honum
séu ótal hliðar og þar af séu hugur og efni tvær.19 Hver þessara hliða
segir sömu sögu, ef svo má að orði komast, veitir sömu upplýsingar,
en með ólíkum hætti. Brynjólfur og Spinoza eru á sömu braut að því
leyti að báðum er tamt að tala um ólíkar hliðar eða horfeins og hins
sama. Þetta er raunar skyldleiki sem Brynjólfur vildi vel kannast við,
þó hann hafi sagt og er ábyggilega alveg rétt, að hann hafi á engan
hátt hugsað sína einhyggju út frá Spinoza. En hvað um það, Spinoza
vekur ekki minni túlkunarvanda en Brynjólfur, og því lítil von til að
ætla sér að skýra einhyggju Brynjólfs í ljósi einhyggju Spinoza.
En sem sagt, sál og líkami eru eitt, ekki tvennt, án þess þó að
reynt sé að segja um annað hvort þeirra að í sínu innsta og hinsta eðli
sé það í raun og veru hitt. Eins freistandi og skoðanir í þessa átt
hljóta að hljóma, ekki síst þegar aðrir kostir eru skoðaðir, er ekki
hægt að mæla með þeim fyrr en þær hafa verið gerðar ljósari. Hugsar
Brynjólfur sér þetta til dæmis þannig að andi og efni séu hlutlægar
hliðar eða horf eins og sama veruleika, sem sé að vísu einn en hafi
einhvers konar tvíeðli líkt og jing og jang? Sumt sem hann segir
virðist mér benda í þá átt, til dæmis rökin sem hann færir í Á mörk-
um mannlegrar þekkingar fyrir því að efnishyggja hrökkvi ekki til, til
að gera grein fyrir veröldinni; að sjálft efnishugtakið, grannt skoðað,
standist ekki nema líka sér gert ráð fyrir einhverri vitund, og öfugt um
vitundina.20 En tal Brynjólfs um efni og anda sem sértök og ólík hug-
takakerfi sem séu afrakstur mannlegrar lífsbaráttu og viðleitni til að ná
tökum á ákveðnum sviðum umhverfis síns, gæti á hinn bóginn bent
til að hann telji að „andi“ og „efni“ séu ekki hlutlægir þættir eða horf
veruleikans sjálfs, eins og hann er óháður öllum mannlegum sjónar-
miðum (eða a.m.k. óháður þeim mannlegu sjónarmiðum sem hafa
getið af sér hugtökin efni og anda). Veruleikinn eins og hann er í
sjálfum sér myndi þá ekki vera klofinn í anda og efni, en ef til vill
væri hann einhvern veginn með þeim hætti að við gætum séð hvernig
og hvers vegna hann birtist okkur sem tvíklofinn á þennan hátt. Eg
veit ekki. Það er erfitt að gera sér slíkan veruleika í hugarlund og
19 Sjá Spinoza, Ethica II, einkum gr. skilgr., forsendur og setningar 1-7.
2° Á mörkum mannlegrar þekkingar (Reykjavík: Mál og menning 1965),