Hugur - 01.01.2000, Blaðsíða 148

146
Eyjólfur Kjalar Emilsson
HUGUR
fanga annars staðar um það." Annað atriði vil ég nefna, þar sem ég er
ekki sammála Brynjólfi eða finnst að minnsta kosti að sterkari rök
þurfi að koma til en hann hefur fram að færa. Þetta er sú staðhæfing
hans að sé atburðarásin í taugakerfi okkar brigðgeng, þannig að þar
eigi tilviljanir sér stað, þá hljóti vilji okkar og ákvarðanir að birtast
sjálfum okkur sem tilviljanir, sem útiloki fremur en styðji frelsi
okkar.12 Eg er í sjálfu sér sammála þessu síðasta, en mér finnst það
alls ekki blasa við að forsendan sé rétt: að tilviljanir í heilanum hljóti
að birtast sem tilviljanir í vilja okkar. Brynjólfur eyðir nokkru máli í
þetta atriði og segja má að það skipti nokkru í framvindu röksemda-
færslu hans. En látum þetta líka liggja á milli hluta.
Eg kýs heldur að beina augum að því sem fyrir Brynjólfi sjálfum
var ábyggilega kjarni málsins, nefnilega þeirri einingu vitundar og
veruleika sem hann heldur fram að sé raunin og sé nauðsynlegt að átta
sig á til að skilja hvernig frelsi sé hugsanlegt. Á vissu plani er rök-
færsla Brynjólfs hér augljós og auðskilin. Eins og svo mörgum öðr-
um heimspekingum sem hafa fjallað um frelsi viljans, finnst honum
einsætt að eitt af nauðsynlegum skilyrðum þess að við megm kallast
frjáls, sé að við sjálf séum gerendur, við sjálf séum í raun og sann-
leika orsakir þess sem gerist. Að öðrum kosti getum við ekki sagt:
„Þetta er mitt verk, verk sem ég lét af mér leiða.“ Að við séum orsak-
ir þess sem gerist er nauðsynlegt skilyrði frelsis okkar, eins og ég
sagði, en auðvitað ekki þar með sagt nægjanlegt. Tunglið er orsök
sólmyrkvans, en er ekki þar með frjáls gerandi. En sem sagt, það er
nauðsynlegt skilyrði frelsis okkar að við sjálf séum orsakir þess sem
gerist. Auk þessa er næsta ljóst að til að um frjálsa athöfn sé að ræða
verður athöfnin að vera vituð og viljuð, orsökin verður, ef svo má að
orði komast, hafa afleiðingar sínar vitandi og viljandi. Göngum út frá
þessu, og minnumst svo þess að auki að Brynjólfur telur atburði og
ástand í efninu orsakir þess sem við gerum. Þess vegna hljótum við,
ef við erum sjálf gerendur,—orsakir sem vita og vilja það sem gerist,
— að vera eitt og hið sama og þær efnislegu orsakir sem við gerum
ráð fyrir að valdi því sem gerist. Þess vegna kemst Brynjólfur svo að
11 Sjá t.d. J.L. Austin, „Ifs and Cans“ í ritgerðasafninu Philosphical Papers (London:
Oxford University Press 1961), bls. 153-180, og D.Davidson, „Actions, Reasons
and Causes“, Journal of Philosophy 60 (1963), bls. 685-700.
1 “ Sjá einkum Lögmál ogfrelsi, bls. 84-88.