Þjóðmál - 01.06.2010, Blaðsíða 94

92 Þjóðmál SUmAR 2010
hans sem héldu áfram svipuðum pælingum
er Thomas Kuhn (1922–1996) einna fræg­
astur . Í bók sinni The Structure of Scientific
Revolutions, sem út kom árið 1962, notaði
Kuhn sagnfræðilegar rannsóknir á þróun raun­
vísindanna til að rökstyðja að hún gerðist ekki
með eins skynsamlegum hætti og Popper vildi
vera láta . Kuhn efaðist um að vísindamenn
tækju yfirleitt mikið mark á því þegar talsmenn
nýrra kenninga eða sjónarmiða segðust hafa
hrakið uppáhaldshugmyndir þeirra eða
viðmið . Hann studdi þessar efasemdir um vitið
í vísindunum með kenningu um merkingu
vísindalegra hugtaka sem kvað á um að þeir
sem störfuðu innan ólíkra kenningakerfa
töluðu, í vissum skilningi, ólík tungumál –
lykilhugtök hefðu ólíka merkingu – og því
væri hæpið að niðurstaða sem fengist með því
að beita aðferðum og hugtökum nýrra vísinda
hrekti beinlínis eldri vísindi .
Þessi svartsýna kenning um takmarkaða
möguleika manna til að skilja hver annan ef
þeir vinna innan kenningakerfa, sem byggjast á
ólíkum grundvallarhugmyndum, er stundum
orðuð svo að slík kerfi séu ósammælanleg . Í
samtalinu við Magee ýjar Popper að þessum
hugmyndum um ósammælanleika og segir:
Stundum er þessi heimspeki varin með eftir­
farandi staðhæfingu: „Með því einu móti að
hvor fallist á annars grundvallarhug mynd ir
í upphafi getum við vænst þess að ná sam­
komu lagi í röklegri umræðu .“ Þessi heim­
speki lætur nokkuð líklega og skynsam lega
í eyrum en hún hefur skelfilegar afleiðingar .
Því hún sundrar mannkyninu í hópa –
menningarhópa – sem geta ekki ræðst við
af skynsamlegu viti heldur aðeins háð stríð .
Þetta er ekki einungis léleg heimspeki,
heldur, að minni hyggju, ósönn heimspeki
– heimspeki sem hægt er að hrekja, þó ekki
á þá lund að ég geti hrakið hana á fáeinum
mínútum . (s . 211–12)
Hér held ég að Popper hafi lög að mæla . Fólk
með ólíkan bakgrunn og sundurleitan þanka­
gang getur skilið hvað annað ef það vill og
reynir . Ef til vill þarf það stundum að hafa
fyrir því að læra hvað annars mál . En fyrst
hægt er að þýða kínverskar fornbókmenntir á
íslensku hlýtur líka að vera hægt að „þýða“ mál
vísindamanna af einum skóla svo spekingar af
öðrum skóla geti numið og skilið .
Það kann að vera rétt að vísindamenn hagi
sér í reynd af mismikilli skynsemi en það
stangast ekki á við það sem Popper sagði um
gildi gagnrýni og skynsamlegrar rökræðu .
Trúin á skynsemi og rökhugsun verður ekki
hrakin með því að benda á dæmi um að
mönnum mistakist að lifa eftir henni . Þá væri
eins hægt að hrekja skoðanir þeirra sem trúa
á frelsi og jafnrétti með því að segja að í raun
hafi þrælahald tíðkast á öllum tímum .
Skynsemin og leitin að sannleikanum er
hugsjón og viðleitni rétt eins og trúin á frelsi og
jafnrétti . Popper taldi að þessar hugsjónir ættu
samleið og hikaði ekki við að tengja kenningar
um eðli þekkingar við stjórnmálaskoðanir sínar .
Ég lýk þessum pistli á dæmi um slíka tengingu
í greininni „Um uppsprettur þekkingar og
vanþekkingar“:
Trú frjálslynds manns – trúin á mögu leika
lögstjórnar, réttlætis, grundvallar rétt inda og
trúin á frjálst samfélag – getur hæg lega þolað
að viðurkennt sé að dómarar séu ekki alvitrir
og geti skjátlast um staðreyndir og að í reynd
sé fullkomnu réttlæti aldrei fyllilega náð fram
í nokkru dóms máli . En trúin á möguleika
réttarríkis, rétt lætis og frelsis getur tæplega
þolað að fallist sé á þekkingarfræði sem kennir
að engar hlutlægar staðreyndir séu til, ekki
aðeins í þessu tiltekna máli heldur í hvaða
öðru máli sem er, og að dómaranum hafi ekki
getað skjátlast um staðreyndir vegna þess að
hann getur ekkert frekar haft rangt fyrir sér
um staðreyndir en rétt . (s . 30)