Þjóðmál - 01.06.2010, Blaðsíða 93

Þjóðmál SUmAR 2010 91
Hann bendir líka á að góð vísindakenning er
ólíkleg . Þetta kann að hljóma sem fjarstæða en
er það ekki svo sem ljóst verður ef við hugleiðum
einfaldara dæmi en heilar vísindakenningar,
eins og til dæmis veðurspá . Spá sem sett er
fram í frostakafla um miðjan vetur og segir
ekkert annað en að það muni hlána einhvern
tíma fyrir næstu verslunarmannahelgi er léleg
spá . Hún er léleg meðal annars vegna þess
hve sennileg og illhrekjanleg hún er . Hún er
sönn nánast hvernig sem veðrið verður svo
fremi ekki skelli á ísöld . Spá sem segir að frost
haldist næstu tvo daga en á þriðja degi fari
hitinn yfir frostmark og á fjórða degi upp í
5 gráður tekur hins vegar áhættu . Hún getur
reynst röng vegna þess að hún segir eitthvað
sem ekki er algerlega innantómt og sjálfsagt .
Með öðrum orðum má segja að því meiri
upplýsingar um veröldina sem staðhæfing,
spá eða kenning felur í sér á því fleiri vegu
geti hún reynst ósönn .
Staðhæfing sem enginn atburður eða uppá­
koma getur mögulega hrakið gengst aldrei
undir dóm reynslunnar og er því ekki framlag
til neinna reynsluvísinda . Popper heldur því þó
ekki fram að allar óprófanlegar staðhæfingar
séu bull eða einskis virði . Þær geta að hans
mati innifalið góðan boðskap eða merkilegar
og frjóar hugmyndir . En vísindalegar geta
þær ekki talist .
Þessi lýsing á vísindum á best við um
kenningar sem alhæfa um opið safn fyrirbæra .
En sumar vísindalegar hugmyndir eru af öðru
tagi . Tilgáta verkfræðings um að hægt sé að
smíða vél með gefna eiginleika er staðfest
ef honum tekst að smíða vélina . Það er því
nokkur einföldun að líta svo á að öll vísindaleg
iðja sé í því fólgin að setja fram alhæfingar
og reyna að hrekja þær, enda leit Popper ekki
svo á, heldur virtist hann telja að smíði og
prófun kenninga sem fela í sér hrekjanlegar
alhæfingar, myndaði kjarna raunvísindanna
fremur en að öll vísindi snerust eingöngu um
slíka kenningasmíð .
Popper taldi raunar að vísindin væru eðlilegt
framhald af viðleitni manna til að skilja
veruleikann og að slík viðleitni væri mönnum
í blóð borin . Sérstaða vísindanna er samkvæmt
þessu ekki fólgin í því að vísindamenn beiti
endilega öðru vísi aðferðum en annað fólk
til þess að móta tilgátur . Það sem greinir
vísindalega hugsun frá annars konar hugsun
er einkum viðleitni til að gagnrýna og hrekja
tilgátur . Í viðtalinu við Magee ræðir Popper
um þetta efni:
Á forvísindalegu stigi er okkur meinilla við að
okkur kunni að skjátlast . Við ríghöldum því
í getgátur okkar í lengstu lög . Á vísinda legu
stigi leitum við skipulega að mistökum, að
villum okkar . Þetta er stórkostlegast: Við erum
vísvitandi gagnrýnin til þess að hafa uppi á
villunum . Því er það að á for vísindalegu stigi
er okkur oft sjálfum tortímt, útrýmt, ásamt
kenningum okkar; við förumst með þeim .
Á vísindalegu stigi reynum við skipulega að
útiloka rangar kenningar – við reynum að láta
þær deyja í okkar stað . Þetta er hin gagnrýna
útilok unaraðferð . Það er aðferð vísindanna .
Hún gengur út frá því að við getum skoðað
kenningar okkar á gagnrýninn hátt – eins og
eitthvað utan við okkur sjálf . Þær eru ekki
lengur huglægar skoðanir – heldur hlutlægar
tilgátur . (s . 218)
Lýsing Poppers á þróun vísindalegrar þekk­
ingar minnir um sumt á kenningu Darwins
um þróun lífsins . Kenning Darwins gerir
ráð fyrir að stofnar lífvera leysi vandamál,
bregðist til dæmis við breytingum á umhverfi
eða fæðuframboði, með því að fæða af sér
mörg ólík afkvæmi . Þau sem eru best fær um
að þrauka við hinar nýju aðstæður lifa af og
geta næstu kynslóð . Æxlun og erfðabreytingar
eru handahófskenndar tilraunir sem ýmist
duga eða drepast . Tilgátur vísindamanna
gera líka ýmist að „duga eða drepast“ og ef
vísindamennirnir eru í raun og veru gagnrýnir
í hugsun og skynsemin ræður afstöðu þeirra
þá „drepast“ þær kenningar sem tekst að
hrekja með gildum rökum .
Eins og fyrr segir var Popper frumkvöðull
í vísindaheimspeki og með þeim fyrstu til að
takast á við byltinguna í eðlisfræði á fyrstu
áratugum tuttugustu aldar . Af eftirmönnum