Morgunblaðið - 15.10.1975, Blaðsíða 35

34
200 mílur
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 15. OKTÖBER 1975
Svend-Aage Malmberg:
í sland og Norðurhöf
Uthöfin
Viðtekin venja nú á dögum er að skipta heimshöf-
unum I þrjú úthöf, Indlandshaf, Atlantshaf og Kyrra-
haf, og er hið síðastnefnda jafnt samanlagðri víðáttu
hinna tveggja. Öll önnur strandhöf og innhöf, auk flóa,
fjarða og sunda, eru þá talin til úthafanna þriggja.
Strandhöf eru grunn höf á jöðrum meginlandanna og
er botn þeirra jarðfræðilegur hluti þeirra, eins og t.d.
Norðursjór og Barentshaf. Innhöfum er skipt í tvo
flokka, stór og smá innhöf. Stóru innhöfin eru tiltölu-
lega mikil og djúp höf og liggja á milli meginlanda
(interkontinental), en þau smáu eru tiltölulega lítil og
grunn og liggja inn I meginlönd (intrakontinental).
Dæmi þeirra síðarnefndu eru t.d. Eystrasalt og Persa-
flói. Stóru innhöfin eru talin fjögur, þ.e. Miðjarðarhaf
milli Evrópu Asíu og Afríku, Mexfkóflói og Karabfska
hafið milli Norður- og Suður-Ameríku, Eyjahafið í
Austurindíum milli Asfu og Ástralíu, og að Iokum
Norður-íshafið ásamt Norðurhafi, hér í heild nefnd
Norðurhöf, milli Evrópu, Asíu og Norður-Ameríku.
NORÐURHÖF
Þekktast stóru innhafanna er Miðjarðarhaf, „Mare
Nostrum" Rómverja, en stærst er aftur á móti Norður-
höf, alls um 15 milljónir ferkílómetrar að flatarmáli,
sem er um fimm sinnum meira en flatarmál Miðjarð-
arhafs. Meðaldýpi Norðurhafa er um 1500 m, en mestu
dýpi um 4000 m.
Norðurhöf skerast inn úr Norður-Atlantshafi frá
íslandsálum og Noregi um Norðurhaf og Norður-
Ishafi og allt að Beringssundi milli Síberíu og Alaska,
þar sem kemur að kyrrahafi. Beringssund er aðeins
um 50 m djúpt og 85 km á breidd.
Norður-íshafið er umlukt grunnum strandhöfum,
sem nefnast Barentshaf, Karahaf, Laptevhaf, Austur-
Síberíuhaf, Chuketshaf og Beaufortshaf. Norðurhaf
er svo samnafn yfir hafsvæðið milli Grænlands og
Skandinavfu, frá Norður-lshafinu suður að neðansjáv-
arhryggnum milli Grænlands, Islands, Færeyja og
Hjaltlands, og þaðan að sunnanverðum Vestur-Noregi.
Mestu dýpi Norðurhafs eru um 3—4000 m, en á neð í-
sjávarhryggnum að sunnan eru dýpi vfðast mest um
4—600 m.
Norðurhaf greinist I þrjú höf, Noregshaf, Norður-
Grænlandshaf og Islandshaf. Hér verður ekki fjölyrt
um þessi nöfn, en vísað til greinar höfundar f Morgun-
blaðinu á s.l. ári (Hvar er íslandshaf?) og þess minnst,
að allir eru ekki á eitt sáttir um þau.
LEGA ISLANDS OG
MENGUN SJAVAR
Islendingum er ekki alls ókunnugt að land þeirra
liggur á mörkum Norðurhafa og Norður-Atlantshafs,
svo mjög sem fjallað hefur verið um mikilvægi lands-
ins frá hernaðarlegu sjónarmiði. Þá ber einnig að hafa
í huga að ísland er ekki aðeins eyja á úthafi fjarri
öðrum löndum, heldur einnig land á mörkum innhafs.
Island liggur að innhafi engu síður en t.d. Spánn.
Þessi oft hernaðarlega staðreynd hlýtur að vera
áhugaverð á ýmsum sviðum. Hernaðarlegu viðhorfin
eru kunn, en vafasamt er hvort t.d. viðhorfin til
mengunar sjávar séu rétt metin. Á því sviði er oft
ranglega vitnað til legu landsins á úthafinu fjarri
öðrum löndum til að gera og þá væntanlega af þekk-
ingarskorti, minna úr vandanum en efni standa e.t.v.
til.
Mengun sjávar veldur áhyggjum um heim allan, og
er hún víða alvarlegt vandamál, einkum á innhöfum
eins og t.d. Eystrasalti, Miðjarðarhafi og Persaflóa.
Innhöfum er því oft gefinn sérstakur gaumur í þess-
um efnum á alþjóðaráðstefnum I reglugerðum, milli-
ríkjasamningum og ályktunum („enclosed and semi-
enclosed seas“ eðalandlukt hafsvæði).
Þótt Norðurhöf séu stærst innhafanna þá getur
einnig verið hætta á mengun þar eins og í hinum
innhöfunum og höfunum yfirleitt. Þróunin er að vísu
ekki komin á sama stig þar og vfða annars staðar, enda
strjálbýli og óbyggð mikil með ströndum Norðurhafa.
Þetta gæti þó breyst. Á Norðurhjaranum eru nú fjöldi
svonefndra gereyðingarvopna, og þær þjóðir, sem
lönd eiga að Norðurhöfum, eru margar af miklu kappi
að undirbúa olfuvinnslu á Iandgrunnum strandhaf-
anna. Þessari framvindu fylgir áhætta vegna hugsan-
legrar mengunar og eru þrætur innanlands með þjóð-
um viðkomandi landa um þessi mál. Bæði er rætt um
beina mengunarhættu og um þjóðhagsleg málefni eins
og byggðamál og arðskiptingu af vinnslunni.
Enginn vafi virðist leika á því, að næst á eftir
notkun gereyðingarvopna, og strfði yfirleitt, þá er
mengun af völdum ólíu örlagaríkasta og hættulegasta
vá, sem við búum við í dag. Á þetta ekki sfst við um
hugsanlega olíumengun í köldum sjó Norðurhafa þar
sem eyðing olíunnar er hægfara og áhrifin því Iang-
vinn og auk þess sérstaklega varhugaverð í viðkvæmri
náttúru harðbýlla slóða.
ísland liggur að Norðurhöfum og meginhafstraumar
þaðan leita suður á bóginn um Islandsála, bæði í
yfirborði — Austur Grænlandsstraumur og Austur
Islandsstraumur — og dýpra (botnstraumar). Þessir
straumar hafa mikil áhrif á veðurfar, hafísastand og
ástand sjávar við landið ogþá álífsskilyrðin ásjó og
landi. Islendingar verða þvf að kunna skil að Norður-
höfum og einnig að fylgjast vel með m.a. framvindu
olíuvinnslu og annarra athafna manna á þeim slóðum,
og taka þátt f umræðum og aðgerðum, sem ráða málum
um nýtingu og stjórnun þessa hafs.
FISKVEIÐILÖGSAGAN
VIÐ ISLAND
Islendingar munu færa fiskveiðilögsögu sína út að
200 sjómílna mörkunum 15. október og er það vel.
Aherzla hefur verið lögð á, að þetta sé fiskveiðilög-
saga, en að beðið verði með ákvarðanir um efnahags-
lögsögu og mengunarmál þar til síðar eða að fenginni
niðurstöðu í hafréttarmálum á vettvangi Sameinuðu
þjóðanna. Islendingar leggja því enn sem fyrr nokkra
áherzlu á sérstöðu sína f hafréttarmálum, sérstöðu,
sem hefur skapast vegna legu lands þeirra við auðug
fiskimið, sem lifsafkoma þeirra byggist á.
Því er stundum haldið fram nú, að 200 mílurnar séu
lokatakmark Islendinga í landhelgismálinu, og að þær
séu f anda Iandgrunnslaganna frá 1948. Að mati
höfundar verður lokatakmarki f máli þessu vart náð
einhvern ákveðinn dág og beri reyndar að forðast
slfkar fullyrðingar heldur er aðeins um tfmabundna
lausn að ræða. Viðhorf manna eru sveiflukennd og
aðstæður allar breytilegar.,,Takmörk landgrunnsins"
við Island hafa t.d. af tæknilegum ástæðum breyzt
mikið sfðan 1948, og.í raun eiga 200 mflurnar ekkert
skylt við landfræðilegt landgrunn, heldur virðist vera
um einhvers konar „lagalegt" eða „tæknilegt land-
grunn“ að ræða. Meðalbreidd landfræðilegra land-
grunna heimshafannaertalið vera um 50 sjómílur og
meðalbreidd landgrunnspalla að rótum landgrunns-
halla er um 100 sjómílur. Þessar tölur voru því til
skamms tfma stundum notaðar í umræðum og tillög-
um um hafréttarmál, en nú er svo komið að mest
samstaða hefur náðst um 200 sjómílur. Greinarhöf-
undi er ekki vel Ijóst hvað er í raun haft til viðmiðun-
ar, nema ef það er framtak Suður- og Mið-Ameríku
rfkjanna, sem fylktu liði um 200 mílur eftir yfirlýs-
ingu Trumans Bandaríkjaforseta 1945 um réttindi
strandrfkis (Bandaríkjanna) á sjávarbotni. Truman-
yfirlýsingin mun einnig hafa verið hvati að land-
grunnslögunum íslensku 1948.
Þrátt fyrir mikla samstöðu ríkja nú um 200 sjómílna
efnahagslögsögu strandríkja er ekki enn séð fyrir
endann á nákvæmri skýrgreiningu á því hugtaki.
Skipting heimshafanna þjóða á milli innan 200 mílna
efnahagslögsögu er af landfræðilegum og stjórnmála-
legum ástæðum óvíða jafn auðveld og á hafinu um-
hverfis Island. Framundan eru erfiðir og langvinnir
samningar milli ríkja um hvar eigi að draga mörkin og
hvernig eigi að skipta hugsanlegum auðlindum og
einnig geta orðið strfð, stór eða smá, ef ekki semst,
eins og íslendingar þekkja af eigin raun.
Þannig eru 200 mílurnar ekki nauðsynlega neitt
lokatakmark í fiskveiðilögsögumálum Islendinga í
hverfulum heimi heldur aðeins tímabundin lausn
e.t.v. til langs tíma, e.t.v. til skemmri tfma en nokkurn
grunar.
VIÐMIÐUNARLINUR
Fiskveiðilögsagan við Island verður nú 200 sjómílur
út frá ströndum landsins, en efnahagslögsagan gæti
allt eins farið eftir miðlínum (jafnfjarlægð milli
landa), og f stað þess að fara eftir bugðóttum jafnfjar-
lægðarlfnum þýkir e.t.v. heppilegra siðar meir að
skipta hafinu f reiti með „beinum lfnum" á milli
ákveðinna staða (hnita). Benda má á, að Suðurskauts-
landinu er að einhverju leyti skipt í geira frá strönd-
um til Suðurskautsins milli þeirra ríkja, sem telja sig
eiga ítök þar, en það eru a.m.k. Bandaríkin, Sovétrík-
in, Stóra Bretland, Frakkland, Noregur, Japan, Arg-
entína, Chile, Auður-Afríka, Ástralía og Nýja Sjáland.
Norður-tshafinu og óbyggðum eyjum þess hefur einn-
ig verið skipt í geira á svipaðan hátt út frá ströndum
aðliggjandi landa að Norðurskautinu. Þessari reglu
mun hafa verið fylgt norður þar að meira eða minna
leyti, nema hvað Bandarikin hafa ekki viðurkennt
hana af skiljanlegum landfræðilegum ástæðum. Norð-
menn og Sovétmenn munu og að undanförnu hafa
rætt þessa skiptingu nánar. Reyndar er það svo, að
hvort sem 200 sjómólur eða geirar ráða skiptingu
Norður-tshafsins, þá verður hlutur Sovétríkjanna þar
langmestur, en Bandarfkin og jafnvel Kanada eiga
bágt með að sætta sig við að Norður-íshafið verði að
miklu leyti yfirráðasvæði Sovétríkjanna. Dæmi eins
og þetta varpar e.t.v. Ijósi á varkárni og hik stórvelda
og annarra meiri háttar ríkja í hafréttarmálum. Þessi
ríki eiga eftir aðstæðum svo margra mismunandi
hagsmuna að gæta að þau fara sér hægt til að geta
130'
130*
30* lO8 !0* 30°
Dýptarkort af Norður-lshafi og Norðurhafi. Mismunandi dýpi auðkennd þannig: Dökkgrátt: meira en 4000 m;
doppótt: 2000—4000 m; ljósgrátt: 1000—2000 m; hvítt: innan við 1000 m. (Eftir Unnstein Stefánsson. Hafísinn
A.B. 1969).