Morgunblaðið - 04.11.1976, Blaðsíða 12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 4. NÖVEMBER 1976
12
Jóhann Hjálmarsson skrifar um leikritið ÆSKUVINIR... Erlendur Jónsson skrifar um Ijóðabókina DAGBOK BORGARALEGS SKALDS
List og boðun
ÆSKUVINIR.
Leikrit eftir Svövu Jakobsdótt-
ur.
Leikstjórn: Bríet Héðinsdóttir.
Leikmynd: Steinþór Sigurðs-
son.
Leikhljóð: Gunnar Reynir
Sveinsson.
Lýsing: Danfel Williamsson.
Búið var að kynna leikrit
Svövu Jakobsdóttur Æskuvini
undir nafninu Húsráðandinn
sem minnti á skáldsögu Svövu
Leigjandann. Nú er aftur á
mótí ljóst að Æskuvinir eru ný
gerð eða framhald Leigjandans
og verður þess vegna ekki
annað sagt en Svava nýti efni
sitt vel.
Leigjandinn var allegórisk
saga, táknræn dæmisaga um
samskipti íslendinga við
varnarliðið á Keflavíkurflug-
velli. Æskuvinir er líka
allegóría fyrst og fremst.
Verkið er pólitískt. í senn er
víkið að undirokun konu innan
fjögurra veggja heimilisins og
hvernig þjóð verður ósjálfstæð
vegna litilþægni við framandi
vald. Ymis dæmi úr samtíman-
um eru dregin fram, til dæmis
undirskriftir Varins lands, en
sá þáttur þykir mér of revíuleg-
ur til að ná takmarki sínu.
Alvaran á bak við leysist upp í
kómediu og allir eiga að hlæja i
leikhúsinu, það er svo augljóst
eins og merki sé gefið.
Svava Jakobsdóttir er einn af
okkar bestu smásagnahöfund
um. Það vita þeir sem lesið hafa
smásagnasafn hennar Veislu
undir grjótvegg. Leigjandinn
var líka um margt athyglisverð
skáldsaga. Svövu er lagið að
búa til óhugnanlega stemmfi-
ingu i anda Kafka og sumra
absúrdista nútímans. En
stemmningin hefur sína merk-
ingu, móralismi og boðun
Svövu leynir sér ekki. Samt
held ég að hin aumkunarverða
ráðvillta kona í upphafi leiks-
ins, þ.e.a.s. fyrir hlé, sé sterk-
asta hlið Æskuvina. Kven-
frelsisbaráttan er að vonum á
dagskrá og þessi kona er engin
nýjung í bókmenntunum, síður
en svo. En Guðrúnu Ásmunds-
dóttur tókst að gera hana
mennska og samleikur þeirra
Þorsteins Gunnarssonar var
með miklum ágætum. En eftir
að karlarnir þrir birtast (Sig-
urður Karlsson, Steindór Hjör-
leifsson og Harald G. Haralds-
son ) verður hið allegóríska
allsráðandi. Leikararnir verða
eins konar vélmenni með
krampakennd viðbrögð, ekki
manneskjur, heldur tæki til að
segja eitthvað sem höfundjnum
liggur á hjarta. Þrúgar höfund-
inn væri kannski réttara að
segja því að ég sé ekki betur en
í Æskuvinum sé alþingi flutt
inn í leikhúsið, þingmaðurinn
og rithöfundurinn saman í eitt.
Nú er að sjálfsögðu eðlilegt að
leikhús sé pólitiskt. öll leikhús
eru meira og minna pólitísk,
ekki sist meðal nágrannaþjóða
okkar í Skandinaviu.
Þegar á allt er litið verður
þetta verk metið eftir einhvers
konar pólitiskum mælikvarða
og sá sem þetta ritar getur ekki
fallist á allt sem það hefur að
miðla. Reglubræður og erlent
vald sem vill seilast til áhrifa er
að visu ekki óþekkt fyrirbrigði,
en ef þetta á að vera mynd af
afstöðu Islendinga til samvinnu
vestrænna þjóða er hún meira
en lítið ýkt. SýningúTia má hins
vegar dæma eftir listrænu gildi
eingöngu. Briet Héðinsdóttir
leikstjóri hefur að mínu mati
unnið sitt verk afburða vel.
Sama er að segja um Steinþór
Sigurðsson leikmyndateiknara
og Gunnar Reyni Sveinsson
tónskáld.
Leikararnir lögðu sig fram
eins og þetta væru orð úr
innstu hjartafylgsnum þeirra.
Víða voru sprettir í sýníngunni
sem voru með því eftirminni-
legasta sem lengi hefur komið
fram í íslenzku leikhúsverki, en
sumt varð máttvana, eins og til
dæmis hið eilifa biblíulega hjal
reglubræðranna og kristileg
tákn verksins. Þau fóru ein-
hvern veginn fyrir ofan garð og
neðan.
Ég held ekki að Æskuvinir
séu verk sem höfði til almennra
leikhúsgesta. Til þess er verkið
í heild sinni of þunglamalegt,
of alvörugefið í táknmynda-
smíð sinni. En skoðanabræður
Svövu munu finna i þvi sam-
hljóm og bókmenntafólk sem
fylgist af áhuga með hinum
gáfaða höfundi mun njóta þess
í verkinu sem vel er gert.
Opið hús hjá
skáldinu
Teikning: Alfreð Flóki.
Jóhann Hjálmarsson:
DAGBÓKBORGARALEGS
SKALDS. »8 bls.
Hörpuútb. 1976.
Dagbók borgaralegs skálds er
níunda ljóðabók Jóhanns
Hjálmarssonar (ljóðaþýðingar
ekki með taldar). Fyrsta ljóða-
safn hans, Aungull i tímann,
kom út fyrir réttum tuttugu
árum. Þrem árum síðar sagði
Sigurður A. Magnússon í fyrir-
lestrinum „Islenskar bók-
menntir eftir seinna stríð“ um
Jóhann og nokkra jafnaldra
hans:„... þeir eru allir óráðnir
ennþá, nema helzt Jóhann sem
hefur hneigst til æ huglægari
og óræðari ljóða.“
Þetta mátti til sanns vegar
færa. En þannig var grunntónn
ljóðsins í þá daga — fyrir saut-
ján árum. Ung skáld heilluðust
af Nýsúrrealisma og öðrum
álíka tilburðum í heimslistinni,
að vera „atómskáld“ og „óræð-
ur“ eða „huglægur" líkt og Sig-
urður orðaði það var ekki að-
eins hið rétta heldur beinlínis
hið eina rétta. Ljóðlist Jóhanns
var þá einkar dæmigerð fyrir
þvílíka strauma. Hitt orkar tví-
mælis að Jóhann hafi þá verið
eitthvað „ráðnari" en önnur
ung skáld, að minnsta kosti ef
haft er í huga það sem hann
hefur síðan sent frá sér.
En siðan eru liðnir nær tveir
áratugir. Ekki hefur aðeins
mikið vatn runnið til sjávar
eins og sagt er heldur hafa líka
margar stefnur runnið skeið
sín á enda og mikið gengið á í
heiminum. Til dæmis á það,
sem sagt var um ljóðlist Jó-
hanns Hjálmarssonar fyrir
sautján árum, alls ekki við
lengur ef hlíðsjón er höfð af því
sem hann hefur síðan ort, öðru
nær. Hún hefur breyst með ár-
anna rás. Með Myndinni af
langafa, sem kom út í fyrra
hvarf Jóhann frá hinu ,,óræða“
ljóði — raunar var sú þróun
hafin áður. Sú bók bóðaði
stefnubreyting — opið ljóð sem
í framkvæmdinni reyndist
nokkurn veginn fullkomin and-
stæða hins „óræða" ljós fyrr-
um.
Dagbók borgaralegs skálds er
með hliðsjón af formi framhald
Myndarinnar um langafa. En
kalli maður þá bók pólitískt
uppgjör mætti eins kalla Dag-
bók borgaralegs skálds skáld-
skaparlegt uppgjör. Skáldið lít-
ur í krinum sig og hyggur að
ljóðinu, hvaða hlutverki það
skuli gegna, hvar það er á vegi
statt, og sambandi ljóðs og lífs.
„Ég sé ljóðið verða til“ — þann-
ig hefst næstfyrsta ijóð bókar-
innar, Marsdagur. Skáldið horf-
ir „með hluttekningu" á hina
Jóhann Hjálmarsson.
dæmigerðu en fjölbreytilegu
lifsbaráttu sem blasir við aug-
um. Og með því að skáldið
„horfir á þetta allt saman“ og
tekur þátt í því að sinum hluta
— þannig verður það bæði þol-
andi og gerandi og þannig ger-
ist það að líf og veruleiki um-
myndast í ljóð. Raunar er Mars-
dagur eitt besta Ijóð Jóhanns til
þessa.
I Myndinni af langafa voru
flest ljóðin löng og svipuð að
byggingu. Hér eru ljóðin mis-
löng og mismunandi að formi
enda ekki á ferðinni einn sam-
felldur ljóðaflokkur; sum löng,
önnur stutt. Stuttu ljóðin eru
meir í ætt við t.d. sum ljóðin í
Athvarfi í himingeimnum,
buggð upp af líkingum þar sem
huglægt og hlutlægt víxlast.
Slíkt má kalla „óræða" mynd-
bygging í skáldskap — ef vill.
Og þó, hlutirnir eru varla svo
flóknir, held ég. Hér skal til-
fært sem dæmi ljóðið Islenskur
sumardagur:
Fjöllin slgla ð móti okkur
(hitamóðu júnfdags,
Ifða f draumi
um himin og haf.
Allt er óraunverulegt
en þó nærri
og siglir á móti okkur
óhád öóru en draumi sfnum.
Þetta er ekki landslagsmynd
nema að hálfu leyti. Að hinu
leytinu er þetta ferðasaga frá
hugarlandi: landslaginu ekki
lýst sem slíku heldur þeirri
kennd sem það vekur innra
með þeim sem ferðast og nýtur
þess. Ferðamyndir af þessu tagi
eru ekki nýjar hjá Jóhanni, til
að mynda eru nokkrar slikar í
Athvarfi í himingeimnum.
Lengri ljóðin í þessari bók
eru opnari, það er að segja að
skáldið er opinskárra ef menn
vilja heldur orða það svo; þetta
er meiri „dagbók", meira byggð
Bókmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
upp af hreinni frásögn en
minna um líkingar. Mörg eru
lengri ljóðin að stofni til ferða-
myndir en þá byggð upp á öðr-
um grunni en stuttu ljóðin um
sams konar efni.
í fyrsta hluta bókarinnar, en
þeir eru alls fjórir, eru efnin
tekin úr nánasta umhverfi;
Vesturbærinn með fólki sínu,
húsum, götum og görðum
reyriist örlátur á yrkisefni.
Slcáldið vaknar snemma til að
yrkja og sest að ritvélinni. En
þá koma börnin á vettvang og
einnig þau eru með sín óskráðu
blöð sem þau vilja fylla með
myndum af „húsum, skýjum,
bílum, flugvélum, fólki og kött-
um.“ Það eru þeirra ljóð.
Sköpunarmáttur þeirra tekur
frumkvæðið (og kannski líka
næðið) af skáldinu svo blaðið
stendur að lokum autt I ritvél-
inni. Ljóð dagsins eru ort af
börnunum:
A gólfinu breiddu mörg Ijóó úr sór
skráó á græn teikniblöó
á drungalegum febrúarmorgni.
t Dæmisögu er rakin grát-
brosleg ævisaga: Maður nokkur
ratar i ýmiss konar lffsháska
árin í gegnum en bjargast jafn-
an á lygilegan hátt. Loks þegar
hann hættir störfum og fer að
hafa það rólegt hrannast að
honum háskinn. Af því dregur
skáldið eftirfarandi ályktanir:
Verió óhræddir vió háa stiga
og eldibranda,
hjólió eða akió um
í gömlum bfl meó sál.
Og ekkert getur orðið
ykkur að falli.
I öðrum hlutanum kveður
skáldið Vesturbæinn og heldur
upp í svveit, enn er vetur —
Páskar I Borgarfirði heitir
fyrsta ljóðið. Jörðin er enn
„föl“. En vor er I lofti. Utsýnið
kveikir ljóð. Opinskár en oft
áður veltir Jóhann hér fyrir sér
Framhald á bls. 31