Morgunblaðið - 04.11.1976, Blaðsíða 26
Uppreisnin f Ungverjalancfi 1956.
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 4. NÖVEMBER 1976
25
Ungverjaiand þessa örlagaríku mán-
uði. í tilefni af þessum einum mesta
harmleik sögunnar, sneri blaðam.
Mbl. sér til nokkurra Ungverja sem
enn eru búsettir á íslandi og nú
íslenzkir ríkisborgarar.
sveit, Verónika Jóhannesdóttir er lengst til hægri. Aldls, sextán ára
er Elfsabet Alexandersdóttir sem heiisar heimilishundinum Súsf.
hátt né hósta
ingin að maður mætti hvorki
hugsa hátt né hósta...“
Þær Verónika og Elísabet eru
báðar sammála um það, að þótt
þær langi stundum heim til Ung-
verjalands, þá gætu hvorugar
þeirra hugsað sér að búa þar.
Elísabet á systur, sem er gift hátt-
settum manni í ungverska hern-
um. Hana hefur hún ekki séð slð-
an hún flúði hingað, þótt hún hafi
fimm sinnum heimsótt Ungverja-
land síðan. „Ég veit að hún hvorki
getur né má tala við mig“ segir
hún.
HEYRÐUM
FÓTATAK
HERMANNS
________NALGAST. ■._______
Um flóttann, segir Verónika:
„Ég flúði ásamt vinkonu minni,
sem var þremur árum eldri en ég.
Við lögðum af stað fótgangandi
frá Búdapest 28. nóvember. Geng-
um fyrsta daginn, en fengum far
með vörubíl þann næsta. Seinni
nóttina hafði hópurinn stækkað
og vorum við alls sjö. Þegar við
töldum okkur komin að landa-
mærunum, heyrðum við fótatak
hermanns nálgast. Hjartað í mér
hætti að slá og allir voru gagn-
teknir skelfingu um að þetta væri
rússneskur hermaður. En hann
reyndist ungverskur og var þarna
á verði. Hann fylgdi okkur þegj-
andi og hljóðalaust yfir og hvarf
síðan út í myrkrið aftur. Eigin-
lega uppgötvaði maður ekki hvað
gerst hafði, fyrr en hættan var
liðin hjá og þjáningar og sorg
flóttafólksins blasti við okkur."
Elísabet var í níu manna hópi.
Þau gengu fjörutfu kílómetra,
sváfu á daginn er ferðuðust á
nóttinni. „Eitt finnst mér undar-
legt,“ segir hún. „Þegar ég var
komin yfir landamærin leit ég
ekki einu sinni við. En eftirköstin
urðu gífurlegur söknuður og þrá
eftir Ungverjalandi, sem ég vissi
að ég var að yfirgefa fyrir fullt og
allt. Ég byrjaði að hugsa um
flótta, fyrstu daga uppreisnarinn-
ar. Þá var ég að vinna á sjúkra-
húsi og maður tók eftir því að
einn og einn læknir eða
hjúkrunarkona hvarf og þannig
atvikaðist þetta og ég sé síður en
svo eftir því.
_______VINIR 1 RAUN.. ■_________
Islendingar finnst mér mjög
raungóðir. Ég hef átt við ýmsa
erfiðleika og sjúkdóma að stríða
síðan ég kom og hér hef ég svo
sannarlega átt vinum að mæta.
Þeir eru hrjúfir á yfirborðinu,
en þegar þeir taka manni þá gera
þeir það í raun og veru, sem mér
finnst einsdæmi,“ segir Elísabet
Alexandersdóttir að lokum.
H.Þ.
Wmt. H «
myndinni má sjá Dr. Gunnlaug Þórðarson annan til hægri og Ellsabet
Slæmt að stórveldin skuli
hafa snúið blaðinu við
— segir Mikael Franzson
„ Mótmælagöngur voru
óþekkt fyrirbæri í Ung-
verjalandi, enda ekki
leyfðar. Ég man eftir eihni
23. október 1956 og upp úr
henni spratt bylting. Þann-
ig að ég býst ekki við að
þær verði leyfðar í fram-
táðinni.“ Maðurinn, sem
mælar svo, heitir núna
Mikael Franzson, búsettur
á tslandi sfðan hann flúði
föðurland sitt fyrir tutt-
ugu árum. Hann er kvænt-
ur fslenzkri konu,
Kristjönu Birgis og eiga
þau tvær dætur.
FLUÐI FYRST ATTA
Ara gamall. ..
Mikael Franzson hefur yfir sér
einskonar alþjóðlegt yfirbragð,
gæti þess vegna verið ættaður
hvaðanæva að úr hinum vestræna
heimi. Flótti fyrir honum er ekk-
ert nýtt fyrirbæri. Hann flúði
fyrst land átta ára gamall. Hann
er fæddurí bænum Zalaegerszeb I
vesturhluta Ungverjalands, árið
1935. Faðir hans sem var járn-
brautaverkfræðingur, dó árið
1944. Þá voru Rússar teknir að
flykkjast inn I Ungverjaland og
flúði móðir Mikaels til Austurrík-
is með tvö börn sin. Fékk
fjölskyldan dvalarstað á bóndabæ
nálægt Salzburg og þar unnu þau
fyrir fæði og húsnæði. Eftir stríð
fóru þau svo aftur til Ungverja-
iands og endanlega hélt fjölskyld-
an til Búdapest 1948, þar sem
Mikael hóf menntaskólanám.
UNGVERJALAND
FORÐABUR
RUSSA
„Ungverjaland hefur alltaf ver-
ið bitbein nærliggjandi stórvelda
og þá lengst Rússa. En þeir hafa
notað landið sem forðabúr fyrir
sig áratugum saman“ segir Mik-
ael. „Ungverjaland hefur verið
frá upphafi landbúnaðarland.
Þjóðin lifði á útflutningi hveitis,
kjöts, mafs og sykurs. Eftir seinni
heimsstyrjöldina sagðist Sovét-
stjórnin mundu veita landinu svo-
nefnda aðstoð, sem var I þvf fólg-
in að sovézkir sérfræðingar skipu-
lögðu landbúnaðinn og stóriðnað-
inn á þann hátt að jafnvægið milli
þessara tveggja atvinnugreina
ruglaðist algerlega. Auðvitað var
þetta allt undir pólitlskri pressu
og ungverska bændastéttin gat llt-
ið maldað I móinn. Afleiðingar
sovézku aðstoðarinnar urðu með-
al annars þær, að ungverska þjóð-
in, sem áður hafði lifað á útflutn-
ingi landbúnaðarafurða, hafði
ekki nóg hveiti fyrir sig sjálfa og
varð að flytja það inn frá Ástra-
líu. Samyrkjubúin, sem Rússar
komu á fót I Ungverjalandi voru
hrapalleg mistök og ef til vill ekki
I þágu Rússa, en þangað gengu
allar afurðirnar. Svo dró efling
verksmiðja I borgum að sjálf-
sögðu fólkið úr sveitunum. Stað-
reyndin að þjóðin var ekki efna-
hagslega sjálfstæð ásamt því að
enginn mátti né gat tjáð hug sinn,
hlaut fyrr að síðar að draga til
þess er varð, með uppreisninni
1956“
MARGRA ÁRA
KUGUN...
Mikael gekk I herinn árið 1955.
„Mér lfkaði ágætlega þar,“ segir
hann. „Að vísu var heraginn
strangur. Maður gat nú varla tal-
ist pólitískur þá, enda vart mögu-
legt, þar sem aðeins ein stefna er
ríkjandi. Auðvitað var maður
óánægður og þar held ég að ég
geti mælt fyrir hönd milljóna,"
segir hann brosandi.
„Ég var i leyfi frá flughernum,
þegar ballið byrjaði I október-
mánuði 1956. Þetta hófst með
Mikael Franzson.
„Dyrabjalla hringdi kannski
seint að kveldi og þá glumdi hún
eins og dauðadómur."
mótmælagöngum og fundahöld-
um stúdenta, en smám saman
fóru verkamenn að bætast I hóp-
inn og öll alþýða manna. Mikill
æsingur var kominn I alla. Það má
segja að þessa örlagaríku haust-
daga hafi margra ára kúgun og
niðurbæld þörf og þrá eftir frelsi
brotist út, þótt sú útrás yrði
skammvinn og afleiðingarnar
blóði drifnar. Ég var I hópnum,
sem hélt til aðalútvarpsstöðvar-
innar I Búdapest I þeim tilgangi
að ná henni I sfnar hendur. Fólkið
var allt vopnlaust, en leynilög-
reglusveit rfkisins, AVH, var við-
búin. Menn gengu beint á byssu-
kjafta AVH manna og guldu þar
með llfi sfnu. Eftir það tóku
óbreyttir borgarar að brjótast inn
i skotfærageymslur. Varnarlausir
og vopnlausir voru þeir máttlaus-
ir gagnvart pyndurum sfnum.
Sovétstjórnin kallaði þessa
óbreyttu borgara „gagnbyltingar-
menn“.
TILGANGSLAUST
AÐ BRJOTAST UT
UR ÞVl KERFI
Mikal verður hugsandi á svip-
inn þegar hann bætir við: „Það er
tilgangslaust að brjótast út úr því
kerfi, þar sem kommúnisminn
hefur tekið sér bólfestu, maður
lendir alltaf á vegg.
Þegar uppreisnin stóð sem hæst
var ég kallaður aftur f herinn. Þar
rfkti sama ringulreiðin og alls
staðar. Hershöfðinginn í minni
sveit, sem var lfnumaður var horf-
inn og óbreyttur liðþjálfi hafði
tekið að sér forustuna. Mikil ógla
rfkti f röðum óbreyttra hermanna,
sem allir vildu berjast f þágu
föðurlandsins, en fhaldssöm öfl
héldu aftur af okkur. Eg var f
fimmtán n^anna sveit, sem var
send f könnunarleiðangur til
borgarinnar. Tvisvar skutu Rúss-
ar á okkur — tveir menn féllu.
Nei, nei við vorum engar hetjur,
börðumst aðeins fyrir eigin til-
verurétti. En þegar á heildina er
litið finnst mér ungverska þjóðin
hafa staðið sig vel. En það er sárt
þegar ein þjóð berst fyrir tilveru-
rétti sfnum á jörðinni eins og í
uppreisninni 1956, að stórveldin
skuli hafa snúið blaðinu við,
vegna Súez-málsins.“
HURFU
SPORLAUST...
Aðspurður um sjálfan flóttann,
segir Mikael: „Það stóð til að ég
fengi fullnaðarpróf frá hernum
einmitt um þær mundir, sem upp-
reisnin braust út. Að mestu ólát-
unum yfirstöðnum fékk ég brott-
fararskfrteini mitt í hendurnar.
Þá ákvað ég að flýja. Vonleysi
hafði alls staðar gripið um sig.
Fólki fannst að það hlyti að.gjalda
þess, sem gerst hafði! Ég vildi svo
sannarlega ekki vera viðstaddur
þegar að skuldadögunum kæmi.
Tortryggnin í sambandi við þessi
sffelldu sporlausu hvörf óbreyttra
borgara og hræðslan hafði heltek-
ið alla. Dyrabjalla hringdi
kannski seint að kveldi og þá
glumdi hún eins og dauðadómur.
Strax eftir að heimsstyrjöldinni
lauk, hafði jarðsprengjum og
gaddavár verið komið fyrir um-
hverfis landamærin. Það hafði
verið rifið upp í uppreisninni, en
um þær mundir, sem ég flúði var
búið að koma því á sinn stað aftur
og það sem verra var: skriðdreka-
sveitir Rússa voru á verði dag og
nótt.
BLEYÐUSKAPUR
RUSSA
,;Annars,“ bætir Mikael við, „þá
held ég að bleyðuskapur hafi
verið helzta einkenni Rússa
þarna. Þeir fóru helzt ekki út úr
brynvörðum vögnunum. Þó eru
dæmi þess að rússneskir hermenn
hafi málað yfir rauðu stjörnuna á
skriðdrekum sínum og barist með
okkur.
Flóttinn sjálfur tók tvær nætur.
Fyrri nóttina fengum við fregnir
af þvf að bóndi hefði sprungið í
loft upp á dráttarvél sinni
landamærunum. Það var heppni
að við náðum yfir landamærin
Þegar þeim áfanga var náð gagn
tók okkur þreyta og vonleysi
Hvað framtfðin bæri í skauti sér
var hin stóra spurning. Ég hafði
hugsað mér að fara til Kanada. En
enginn veit sína ævina fyrr en öll
er. Nú hef ég búið á íslandi i
tuttugu ár. Þetta land gefur mikla
möguleika aðeins ef maður kann
að nota þá. Ég hef góða vinnu á
auglýsingateiknistofu Sambands-
ins. Einnig var ungverskur
maður, Andrés Alexandersson
giftur fsl. konu Nönnu Snæland
og búsettur hér, öllum Ungverj-
unum mikil hjálp. Mér finnst
fslenzka þjóðin hafa tekið okkur
eins og innfæddum, sem hlýtur að
vera einsdæmi. Ég er orðinn
íslenzkur f háttum og siðum. En I
hjarta mfnu er ég alltaf Ungverji
og þannig dey ég,“ segir hann
hálf brosandi að lokum.
H.Þ