Morgunblaðið - 05.07.1979, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 5. JÚLÍ 1979
Hinrik A. Þórðarson:
Skemmdar-
verk eða hvað?
Nóttin var liðin hjá, og brátt
mundi sólin fara að gægjast upp
fyrir brúnir austurfjallana.
Hálfur máni glotti í útsuðri, og
dofnaði stöðugt fyrir vaxandi
dagsbirtu. Hann sýndist stafna-
hvass, sem boðaði þurrviðri og
kulda.
Þennan morgun, sem var
fimmtudaginn þann 15.
september, 1881, höfðu safnast
saman nokkur hundruð karlmenn
á nöturlegum sandfáka, flestir
höfðu komið kvöldið áður og verið
í tjöldum yfir nóttina. Aðrir sem
skemmra áttu til, komu að
morgni. Hundruð hesta stóðu í
höftum í heiðinni skammt austar,
þangað hafði sandfokið ekki náð.
En kringum safnaðinn var örfoka
land, þakið hraungrýti sem
eyðingaröfiin höfðu ekki getað
tekið með sér í herferðinni gegn
gróðri og léttari jarðefnum.
En til hvers skyldi þessi mann-
fjöldi ætlaður? A sturlunga-öld
hefði ekki þurft að fara í graf-
götur með erindið, það mundi vera
mannráð, rán og gripdeildir. Sú
öld var löngu liðin, og vopnin ekki
til lengur. Þó veru menn þessir'
vopnaðir. Þeir báru járnkarla,
sleggjur og grjótklöppur, rekur og
torfljái, og fleira það er koma
mátti að notum verkhögum
manni. Með þessi vopn í höndum
var hópnum ætlað að byggja
stærstu fjárréttir landsins,
Skeiðaréttir, sem síðar urðu
frægar líkt og Jörfagleðin forðum.
Og svo æfintýralega var áætlað,
að verkinu átti að ljúka á einum
degi.
Osjálfrátt kom í hugann sög-
urnar af skessunum sem lögðu
fyrir gesti sína óleysanleg verk-
efni sem átti að vera lokið að
kvöldi.
Á svæðinu öllu, milli Þjórsár og
Ölfursár-Hvítár, voru átta af-
réttarfélög. Tvö þeirra, hrepparn-
ir, sem næstir eru upprekstrar-
landinu, höfðu hvort sínar réttir.
En hin afréttarfélögin sex, Skeið
og Flói þurftu að hafa Skaftholts-
réttir sem aðalrétt. Draga þar í
sundur og reka fé sitt heim. Tekur
það allt að tveim dögum með
fjárrekstur, neðst í Flóa.
Að vísu voru Dælaréttir bæjar-
leið sunnan Skeiða, en þær voru
ekki stórar og munu mest hafa
verið nýttar sem skilarétt, þær
eru taldar einhverjar elstu réttir
landsins eða síðan á 12. öld, og eru
nú friðlýstar.
Því var það að bændur á
Skeiðum og Flóa komu sér saman
um að byggja réttir sem skemmra
væri að sækja til, og svo stórar að
rúmuðu allt þeirra afréttarfé. Á
Reykjum á Skeiðum hafði sandfok
og uppblástur herjað svo að til
auðnar horfði, þar fékkst hinn
ákjósanlegasti staður fyrir
réttirnar. Lágréttur sandur, alltaf
þurr hvernig sem viðrar, er það
mikill kostur á fjárréttum. Efni
var nærtækt því allt var ein
grjóturð ofan á sandinum.
Til verksins átti hver bóndi að
leggja tvo menn, Og eftir mann-
tali og býlafjölda frá þessum tíma,
mun safnaðurinn hafa verið um
eða yfir sex hundruð manns. Nær
verður naumast komist með
töluna.
Til yfirstjórnar á verkinu og
gerð réttanna, var fenginn
Magnús Einarsson, bóndi í Hnausi
í Flóa, og verður eigi annað sagt
en sú umsjá tókst með miklum
ágætum.
Magnús var fæddur á Urriða-
fossi í Flóa, 18. október, 1822. Bjó
fyrst í Vatnsholti og síðar í
Hnausi, í sama hreppi. Fluttist til
Kanada 1887, með konu og öll börn
sín, nema eina dóttur. Bjó hann
lengi í Þingvalla-nýlendu í
Kanada, og lést þar hjá syni
sínum, 23. mars, 1909, 87 ára
gamall. Dóttir hans sem eftir varð
hér heima, bjó í Króki í Holtum,
og er nokkuð niðja hennar þar og í
Skeiðahreppi.
Magnúsi er svo 'lýst, að hann
hafi verið atgervismaður hinn
mesti. Yfir sex fet á hæð og
afrenndur að afli. Silfur- og
koparsmiður góður. Smíðaði ljósa-
hjálma í ýmsar kirkjur. Var einn
þeirra sendur á sýningu í Kaup-
mannahöfn, og þótti listasmíð.
Magnús smíðaði svipu og gaf
Kristjáni IX er hann kom hér
1874, og þá af kóngi silfurbikar að
launum.
Þeir hlutir sem þekktir eru eftir
Magnús, er ljósahjálmur í
Villingaholtskirkju, með fanga-
merki hans. Ljósahjálmur í krikj-
unni á Minni-Borg í Grímsnesi.
Var áður í Klausturhólakirkju og
er með ártalinu 1866 og stöfunum
M.E. Koparstjaki er í kirkjunni í
Gaulverjabæ.
Magnús var söngelskur sem
hann átti kyn til. En fátækur eins
og flestir á þeim tíma, og mann-
virðingar hans þar eftir. Fleira
kom þó til. Hann var í háttum og
tilsvörum nokkuð frá því sem
aðrir menn, og hlaut stundum
aðhlátur fyrir óspakra manna.
Enginn efaðist þó um verkhæfni
hans þar sem hann bar hönd að.
Eftir lýsingu nágranna Magnús-
ar, sem þekktu hann vel, hefur
hann verið að ýmsu leyti, ekki með
öllu ólíkur Jóhannesi Kjarval,
málara, í sumum tiltektum.
Magnús var samferða vestur
Éiríki Ingimundarsyni frá Ár-
hrauni, efnuðum dugnaðarbónda.
Lést Eiríkur strax og hann komst
á leiðarenda. í þeim stað var
hvergi í nánd prestur, kirkja eða
vígður grafreitur. Sú fregn barst
heim til Islands, að Magnús hefði
jarðsungið Eirík við kofavegginn,
og því bætt við að einhverntíma
hefði Eiríki ekki þótt sú útför við
hæfi. Til aðstoðar sér við verk-
stjórnina hafði Magnús Jón Jóns-
son, hreppstjóra í Skeiðholti.
Hann var silfursmiður og kunni á
mörgu góð skil.
Sagt er að Magnús hafi gert
uppdrátt af réttunum. En ekki
veit ég sönnur á því. Hitt er víst,
að hann mældi fyrir þeim, og
ákvað gerð þeirra, sjálfsagt með
ráði framámanna afréttarfélag-
anna.
Verkið upphófst að morgni og
um kvöldið var hleðslunni lokið.
En ekki stóðst áætlunin með öllu,
því eftir var að ganga frá ýmsu, og
mesta verkið að setja torf ofan á
veggi, til að binda efsta grjótlagiö.
Hvergi í nánd fannst efni til
þeirra hluta og varð því að sækja
það drjúga bæjarleið, út að Álfs-
stöðum. Um hádegi var lokið við
að tyrfa hringinn um almenning-
inn, og verkinu lokið í það sinn.
Eftir var að tyrfa ytri hringinn,
um dilkana og veggina á milli
þeirra. Hvort ætlunin hafi veri ð
að gera það síðar, er ekki vitað. En
það var aldrei gert. Og eru þess
mörg dæmi, að verk sem ekki er
lokið við í upphafi, vill dragast úr
hömlu.
Skeiðaréttir eru hringlaga.
Innri hringurinn kringum al-
menninginn er 39 m. í þvermál. En
ytri hringurinn umhverfis réttina
er 97 m. í þvermál. Milli hring-
anna eru dilkarnir 29 talsins.
Mismunandi stórir eftir þörfum
hvers dilkafélags. Einn dilkurinn,
sá þrítugasti, er opinn utanfrá inn
í almenning, og er þar rekið inn.
Dyr inn í dilka voru með trégrind
á hjörum og reft yfir. Þær voru
ekki hærri en það að rétt mátti
koma berbökuðum hesti í gegn.
Hlaðnar tröppur voru beggja
megin almenningsdyra, mátti
ganga þar upp á vegginn og allan
hringinn kringum almenninginn.
Gerðu það sumir þeir sem sjá
vildu yfir, og ekki sýsluðu við
fjárdráttinn. Dyr voru út úr
hverjum dilki, og hlaðin í þær
einföld grjóthleðsla.
Veggir milli dilka eru nokkru
þynnri en í hringnum. Hlaðnir
eftir hinu forna lögmáli með fláa,
fet á fimm álnum. Samanlögð
lengd allra veggja réttanna mun
vera sem næst 1300 m.
Þegar jarðskjálftarnir gengu
yfir Suðurland síðsumars, árið
1896 og allt hrundi sem hrunið
gat, komu Skeiðaréttir lítt
skemmdar úr því jarðbrimi. Svo
var það um og fyrir 1920, að
sandur fauk í dilkana sem snéru
móti norðri. Varð að hreinsa þá
fyrir rekadag. Kom þá upp að
færa réttirnar suður á Skálmholt,
þó var horfið frá því óráði, og ekki
nefnt síðan. Nokkuð hafa réttirn-
ar látið á sjá hin síðari ár, enda
haldið bæði lítið og illa við. Enn
bera þær þó merki snilldar-hand-
bragða þeirra sem verkið unnu í
upphafi.
Það er sagt nokkuð algengt að
þeir sem hafa daglega fyrir augum
sér vel gerð mannvirki, eða fagurt
umhverfi, veiti því síður eftirtekt
en aðkomumenn. Fyrir þá sem
hafa verið árlega í Skeiðaréttum
frá barnæsku, er fjallsafnið það
sem mest ber á, og tekur gjarnan
hugann allann, enda aðal erindið
að draga féð í sundur, svo hver fái
sitt. Aðhaldið, réttirnar sjálfar
hverfa því í skuggann af jarmandi
fjárfjölda, og öðru því sem fyrir
kemur í önn dagsins.
Þeir sem koma í réttirnar fjár-
lausar á sumardag, og gefa sér
Hinrik A. Þórðarson.
tíma til að skoða þær með opin
augu, þeim verður flestum ljóst
hvert afrek þar var unnið fyrir
nær einni öld. Ég hef tvisvar
komið þar með arkitekta, sem
búnir voru að flakka víða um
heim. Svo undrandi varð, sérstak-
lega annar þeirra, að slíkt mann-
virki skyldi vera til hér á landi, að
hann gat naumast slitið sig frá
því. Ekki trúði hann þó að verkið
hefði verið unnið á rúmum degi,
og er hann ekki einn um þá
skoðun. En hann sagði að væri það
rétt, að byggingin hefði tekið svo
skamman tíma, hefði hvergi fyrir
sig borið neitt sem hægt væri til
að jafna. Og þó sérstaklega þegar
á það er litið, að þarna unnu að
flestir verkfærir menn af stóru
svæði, án aðstoðar nokkurs verk-
menntaðs manns.
Eitt sinn fór bóndi úr Flóanum
með arkitekt frá Kaliforníu,
ásamt fleira fólki, til að skoða
réttirnar. Og það varð sama
sagan, engin trúði því að verkið
væri unnið á einum degi, því slíkt
gæti ekki átt sér stað.
Þetta er þó ekki eins stórkost-
legt og sýnist í fljótu bragði,
vegna þess að hver maður þurfti
ekki að hlaða nema rúma tvo
lengdarmetra í vegg svo verkið
næði fram að ganga. Á þeim tíma
kunnu flestir að leggja frá sér
stein svo vel færi, en það er list
sem nú er að mestu glötuð.
Einar Jónsson, myndhöggvari
frá Galtafelli leit á þetta nokkuð
frá öðru sjónarhorni. Það er eftir
honum haft að Skeiðaréttir séu að
allri gerð mesta listaverk sem til
er hérlendis og þó víðar væri
leitað. Það munu margir ætla að
nokkurt mark megi taka á umsögn
hans.
Kröfur mannanna eru breyting-
um háðar. Hver kynslóð leggur
niður nokkuð af fornum venjum,
og tekur upp nýjar sem henni er
betur að skapi. Hvort þar er alltaf
valið og hafnað til bóta, getur
stundum reynst álitamál. Síðustu
áratugina hafa lífshættir þjóðar-
innar breytzt meira, en á öllum
þeima öldum til samans, sem
liðnar eru frá því að landið byggð-
ist.
Skeiðaréttir eru eitt af mörgu,
sem ekki þykja lengur svara kröf-
um tímans. Þær eiga því ekki að fá
að verða 100 ára. Samþykkt hefur
verið, að rifa þær til grunna og
byggja upp aftur. Ekki á einum
degi eins og upphaflega var gert.
Heldur á fjórum sumrum, og á því
að verða lokið 1981. Verkið er
þegar í stað komið. Fengnir voru
vanir hleðslumenn, og unnu þeir
við réttirnar næstliðið sumar. Þeir
voru velvirkir og skiluðu útlits-
góðu klípuhleðslu, en hún er ekki
talin um of stöðugt á sessi, þar
sem jarðhræringar eru tíðar.
Ekki er hægt að segja, að flanað
hafi verið að neinu, þegar upp kom
að eindurbyggja réttirnar. Margir
fundir voru haldnir um málið, og
tillögur fram lagðar. Ein var sú,
að jafna réttirnar við jörðu, og
reisa aðrar úr timbri og bárujárni.
Sú aðferð þótti ekki nýtanleg
nema að nokkru leyti.
í Skeiðahreppi setti hrepps-
nefndin nefnd til að gera tillögur
um gerð hina nýju rétta. Skilaði
hún áliti á hreppsfundi, og urðu
tillögur hennar aðallega þær að
Skeiðamenn þyrftu fyrir sitt af-
réttarfé, helminginn af dilkum
réttanna. Var þó ekki öllum lög-
býlum hreppsins ætlað dilkapláss.
Rétt er nú að staldra við, og líta
örlítið á fáa þætti sem þetta mál
varða. Afréttur Flóa og Skeiða er
mjög lélegur og hefur lengi verið.
Kólnandi veðurfar síðasta áratug-
inn bætir þar ekki um. Hann þolir
því sáralitla fjárbeit, og ætti að
vera friðaður ef vel væri. Til þess
að hægt sé að hafa þar fé skamm-
an tíma á sumrin, er dreift um
hann áburði úr flugvélum. En það
eru talin dýrustu strá sem vaxa á
íslandi.
Um margra ára skeið ráku
Flóamenn ekki fé sitt til afréttar,
en við fjárskiptin tóku sumir það
upp aftur. Þó er það fátt sem þá
leiðina fer, og hjá því sem áður
var. Bæði er, að landrými er víða
til sumar-beita í Flóanum og féð
ekki fleira en svo að heimlöndin
geta fóðrað það á sumrin til fullra
þrifa.
Öðru máli gegnir með Skeiða-
hrepp. Þar eru heimalönd mjög
lítil, svo eigi verður teljandi sauð-
fé haft þar á sumrin, því reynslan
hefur sýnt að sauðkindin þarf
landrými eigi hún að skila góðum
arði. Það munu vart fleiri en þrjár
jarðir í hreppnum nógu stórar til
að bera hálfan bústofn af sauðfé,
og er þá átt við að féð gangi heima
allt árið.
Hinsvegar eru Skeiðin mjög góð
til nautgripaeldis. Mikið ræktað
land og heyfengur eftir því. Nú
eru lítil takmörk fyrir, hvar hægt
er að hafa sauðfé, aðeins ef ein-
hver sumarbeit er til staðar, og
jafnvel þótt hún sé engin.
Féð má taka í hús með kúnum,
og láta það út á túnin með þeim
aftur á vorin. Bera svo áburð með
flugvélum á öræfin, og flytja féð
þangað til geymslu út sumarið.
Láta svo sláturlömbin á kálakur
að haustinu, en ásetningsféð inn í
hús á gjöf. Þetta er vel mögulegt,
og nálga&t raunar að vera gert. En
hvað pundið kostar í því er önnur
saga.
Það er min skoðun að menn eigi
að vera það sem þá helst langar
til, innan þeirra takmarka að það
komi ekki öðrum að sök. En þá
vandast líka málið. Nú er allt fé
keyrt á bílum í afréttinn, og
Flóamenn keyra heim sitt fé úr
réttum jafn ótt og það er dregið.
Nema úr einum hreppi, þeim
næsta, er enn rekið. Flóamenn
þurfa því minna réttarrúm í
dilkum fyrir sitt fé en fyrr á árum,
þegar allt var rekið heim. Það
Hluti af einúm dilk í Skeiðarétt, en þeir
eru alls 29 mjög misstórir.