Morgunblaðið - 05.07.1979, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 5. JÚLÍ1979
Svante Nycander ritstjóri Dagens Nyheter:
Áféngislöggj öfin
Hve mikið gagn getur hún gert?
(Erindi haldið á fundi
norræna geðlækna í
Reykjavík 19. október
1978).
Menn segja oft að misnotkun
áfengis sé félagslegt vandamál. Á
líkan hátt segja aðrir að það sé
samfélagsins sök ef menn misnota
áfengi.
Á sama hátt og einstaklingar,
sem misnota áfengi, gera sér
sjaldan grein fyrir áfengisnotkun
sinni er afstaða þjóðfélagsins
byggð á afneitun og yfirborðs-
ályktunum.
I mótun almenningsálitsins og
ákvarðanatöku samfélagsins er
kerfisbundin skekkja í tengslum
við þá staðreynd að 90% þjóðar-
innar nota áfengi og flestir að
eigin áliti án skaða. Eg á þó ekki
við það áfengisnotkun tengist
mjög viðhorfum manna. Skekkjan,
sem ég hef í huga, varðar aðallega
veruleikaskyn og skilgreiningu
orsaka og afleiðinga á sviði áfeng-
ismála.
Þessi misskilningur kemur m.a.
fram í þjóðfélagsumræðum sem
næstum ævinlega vanmeta gildi
áfengislaga. Áberandi er frjáls-
lynd afstaða í áfengismálum
íklædd félagslegum sýndarrökur.i,
sem í raun stefnir að því að verja
eigin áfengisvenjur. Menn gefa sér
vissar forsendur til að trúa á og
byggja á þeim kenningar og velja
niðurstöður sem hugsanlega styðji
málstaðinn. Framar öllu vilja
menn trúa því að áfengislöggjöf
hafi lítið gildi í baráttunni við það
tjón, sem áfengi veldur.
Ef þróun áfengisneyslu og skað-
inn, sem af henni hefur leitt á
Norðurlöndum um lengri tíma,
eru athuguð, er augljóst að breyt-
ingar á áfengislögum skipta
miklu. Ætla mætti að breytingin
frá bændaþjóðfélagi í iðnríki eða
almennar lífskjarabætur skiptu
mestu. En á Norðurlöndum eru
dæmi um, að við gerólíkar þjóð-
félags- og efnahagsaðstæður getur
áfengisneysla ýmist verið mikil
eða lítil.
Áfengislöggjöf
Um miðbik 18. aldar voru engin
áfengislög til í Svíþjóð. Brennivín
var búið til eftir þörfum og selt
eftir geðþótta. Áfengisvandamálin
voru gífurleg að flestra dómi. Árið
1855 voru sett lög með ákvæðum
um eftirlit með tilbúningi áfengis,
sköttun á því, ásamt miklum
takmörkunum á sölu á brennivíni.
Afleiðingin af þessu varð nærri
alger þurrkun, sérstaklega í sveit-
um. Á næstu árum var áfengis-
vandamálið í Svíþjóð talið úr
sögunni. Engar skýrslur eru til að
fyrir 1855 en allt bendir til þess að
lögin þar hafi valdið snöggri og
mikilli breytingu í þessum efnum.
Skömmtun
Næsta stórbreyting verður 1914
og árin þar á eftir þegar áfengis-
skömmtunin var lögleidd í Stokk-
hólmi. Áfengisskömmtunin var
einn hluti svonefnds Bratts-kerfis,
sem hvildi á þremur aðalstoðum í
áfengismálastefnu: í fyrsta lagi
eftirliti með hverjir fengu efnið; í
öðru lagi afnámi einkagróða af
áfengissölu; og í þriðja lagi
áfengisvörnum sveitarfélaganna,
sem annast aðstoð við einstak-
linga með tilteknu eftirliti og
hömlum.
Eftirlit með sölunni fólst í því
að einungis viðurkenndir einstak-
lingar, sem uppfylltu félagslegar
skyldur sínar, gátu keypt áfengi.
Sterkir drykkir voru skammtaðir.
Enginn fékk meira en fjóra lítra á
mánuði. Seinna var skammturinn
minnkaður í þrjá lítra. Samtímis
voru settar hömlur á vínveitingar,
m.a. að vínveitingstaðir yrðu að
selja mat.
Áfengisskömmtunin náði fyrst,
árið 1914, aðeins til Stokkhólms-
búa. Þremur árum seinna ákvað
Ríkisþingið, að hún skyldi gilda
fyrir allt landið. Áfengisskömmt-
un var þannig reynd á tímabili,
þegar nauðsyn var á hömlum á
áfengissölu vegna örðugleika og
óvissu stríðsáranna. Síðan leið
nokkur tími þar til jafnvægi var
náð og kerfinu var beitt á líkan
hátt um land allt. Þess vegna urðu
afleiðingarnar óljósari, bæði fyrir
samtímann og framtíðina.
Ljóst er þó, að áhrif Brattskerf-
isins voru æskileg. Árið 1930 var
áfengisnotkun Svía 30% lægri en
síðasta árið áður en skömmtunin
kom til sögunnar. Ölvunartilvik-
um fækkaði um 50%. Ef aðeins er
miðað við ölvunartilvik í borgum
þá fækkaði þeim um 70%.
Ofbeldisverkum og slysum af völd-
um drykkju fækkaði einnig. Ef
aðeins er miðað við Stokkhólm
koma fram eftirfarandi breyting-
ar á árunum 1913 til 1930:
minnkun
Áfengisneysla á mann
um 40—50%
Drykkjuskapur ungs fólks 80%
Ofbeldi og áfengislagabrot 60%
Ölvunartilvik ' 70%
Delerium tremens 90%
Sú mynd, sem þessar tölur
draga upp, skýrist af ýmsum
öðrum staðreyndum. Áfengisnotk-
unin hafði minnkað og misnotkun
og vandamál vegna áfengisneyslu
minnkað enn meir. Skömmtuninni
var beint gegn misnotkun en ekki
néyslunni almennt. Brennivíns-
verð var tiltölulega lágt; raunverð
lækkaði á 3. áratugnum.
Afnám skömmtunar
Næsta stórbreytingin á áfengis-
málastefnu var gerð árið 1955 er
áfengisskömmtunin var felld úr
gildi. Margar orsakir lágu til þess,
og skal minnst á tvær. Önnur var
sú að bindindishreyfingin í Sví-
þjóð vann á móti skömmtunar-
kerfinu vegna þeirrar sannfæring-
ar sinnar að skömmtunarbækurn-
ar hefðu sefjandi áhrif á neytend-
ur áfengis. Fólk hélt, að skömmt-
unin leiddi til aukinnar áfengis-
sölu og að skömmtunarbókin stuð-
laði að því, að fleiri keyptu áfengi
en ella. Það var talið eftirsóknar-
vert að eignast skömmtunarbók,
eins konar félagslegt fullgilding-
arvottorð. Bindindishreyfingin
vann þess vegna frá 1930 ákaft
gegn Bratts-kerfinu. Önnur
ástæða var almenn andúð á
skömmtun og hömlum, sem litið
var á sem fylgifisk stríðstímanna.
Skömmtunin var því gerð að eins
konar tákni Kreppu-Svíþjóðar.
Afleiðingar afnáms skömmtun-
arinnar 1955 urðu mjög alvarleg-
ar. Ári síðar hafði áfengissalan
aukist um 30%, ölvunartilvikum
fjölgað um helming; í Stokkhólmi
höfðu þau þrefaldast og „deleríum
tremens“-tilvik urðu fimm sinnum
fleiri.
Verðhækkun
Með því að hækka útsöluverð
áfengis stórlega í lok 6. áratugar-
ins var hægt að draga úr áfengis-
sölunni, en drykkjuskapur, eink-
um meðal unglinga, minnkaði ekki
eftir þá aukningu, sem varð þegar
skömmtunin var afnumin.
Staðreyndir sýna þannig glöggt
áhrif Bratts-kerfisins, bæði þegar
því var komið á og þegar það var
afnumið. Mörgum var þetta ljóst,
en löngum unnu ákveðin öfl að
mótun almenningsálits, sem gerði
lítið úr félagslegum áhrifum kerf-
isins. Þetta almenningsálit styrkt-
ist af viðhorfum bindindishreyf-
ingarinnar, sem var mótfallin
skömmtunarkerfinu frá upphafi.
Menn fullyrtu að raunveruleg
áhrif kæmu ekkj fram fyrr en að
löngum tíma liðnum. Þegar
drykkjuskapur minnkaði, meðan
skömmtunin var, fullyrtu menn að
ástandið hefði skánað enn meira í
öðrum löndum og það hefði líka
gerst í Svíþjóð þó að ekki hefði
verið skömmtun. Og þegar
áfengisbölið jókst eftir 1955, þá
fullyrtu sömu menn, að það hefði
aukist enn þá meira, ef skömmt-
unarkerfið hefði verið við lýði
áfram.
Af reynslu Dana má sjá, hver
áhrif mikil hækkun á verði
brenndra drykkja hefur. í kreppu
fyrri heimstyrjaldarinnar, 1917,
hækkuðu Danir verð á ákavíti úr
65 aurum upp í 8 kr. flöskuna en
það leiddi til þess að sala minnk-
aði um 80%. í Svíþjóð ræddu
menn um það milli styrjaldanna
að danska kerfið væri ein leið til
takmörkunar áfengisneyslu í stað
Bratts-kerfisins. í Englandi varð
einnig gífurlegt minnkun neyslu
vegna skyndihækkunar.
Aukið frjálsræði
Besta dæmið um gildi lagaboða
er frá Finnlandi árið 1969: Rýmk-
uð lagaákvæði um sölu og dreif-
ingu áfengis, sem m.a. leyfðu sölu
milliöls og fjölgun vínsölustaða,
leiddu til þess að Finnar, sem
löngum höfðu neytt minna áfengis
en aðrar Norðurlandaþjóðir, þutu
upp fyrir Svía.
Menn geta á margan hátt leitast
við að brynja sig gegn þeirri
staðreynd, að best sé að minnka
áfengisbölið með lagafyrirmælum.
Eg bendi hér á venjulegustu stað-
hæfingarnar.
Menn segja, að lög séu mikil-
væg, en að búið sé að ná því sem
hægt er með þeim. í gildi séu lög,
sem ekki gerist betri, og því tómt
mál að tala um umbætur aæ því
sviði. Beina verði sjónum að öðr-
um aðferðum. Þegar slíkum stað-
hæfingum er slegið fram án nokk-
urs rökstuðnings, er ástæða til að
ætla, að um sé að ræða venjulega
andstöðu gegn ákveðinni áfengis-
málastefnu. Þeir, sem halda því
fram, að ekkert sé hægt að bæta
frekar með lögum, segðu sennilega
það sama, hvernig sem lögin væru.
Skynsamleg
áfengismálastefna
Það segir sig auðvitað sjálft, að
það eru takmörk fyrir því hversu
hátt áfengisverð má vera og höml-
ur strangar, án þess að það hafi
miður æskileg áhrif. Það þekkjum
við af reynslu af bannlögum á
millistríðsárunum í ýmsum lönd-
um. Það kunna að vera einhver
atriði í núgildandi áfengislögum,
þar sem gengið hefir verið of langt
í takmörkunum. Þar er um að
ræða viðkvæmt mat, sem löggjaf-
inn verður að meta af mannþekk-
ingu sinni og innsæi. En það er
ekkert, þegar á heildina er litið,
sem bendir til að við séum nálægt
þeim mörkum, sem ekki má fara
yfir. Skynsamleg áfengismála-
stefna ætti að stuðla að frekari
hömlum en nú eru í gildi. Ég skal
benda á nokkur dæmi um hvað
gera mætti.
Fyrir nokkru birtist í Dagens
Nyheter. greinaflokkur, sem bar
heitið: „Jeppi drekkur og allir
spyrja hvers vegna." Hin sístæða
spurning: „Hvers vegna drekkur
Jeppi?" hefur löngum verið um-
ræðugrundvöllur þegar rædd hafa
verið áfengismál. Reynt hefur
verið að leita annarra og dýpri
orsaka misnotkunar en drykkju-
venja og hve auðvelt er að komast
yfir áfengi. Menn hafa viljað telja
grundvallarorsök vandans óvið-
komandi áfengismálastefnu en
bent á félagslegt misrétti, at-
vinnuleysi, stéttaskiptingu og
öryggisleysi. Orsakasambandið er
talið sannað eða ekki nauðsynlegt
að sanna það. I umræðum í Sví-
þjóð hafa margir krafist þess, að
fræðsla, leiðbeiningar og rann-
sóknir á áfengismálum beinist
einkum að sambandi milli félags-
legra vandamála og ofdrykkju.
Fólk krefst þess sem sé, að fræðsla
og rannsóknir staðfesti þær hug-
myndir sem við, meirihluti
áfengisneytenda, notum til að
þagga niður efasemdir um skað-
leysi drykkjuvenja okkar. Fræðsl-
una á að nota í yfirbreiðslu skyni.
I umræðum í Svíþjóð notum við
orðið „einkennahugmynd" um
þennan hugsunarhátt. Á seinni
árum hafa andstæðar hugmyndir
hlotið byr, og er það niðurstöðum
rannsókna að þakka. Þær benda
til, að fjöldi ofneytenda áfengis
standi í ákveðnu sambandi við
heildarneysluna og því hafi að-
gerðir, sem miða að því að draga
úr neyslu, veruleg áhrif á of-
drykkju og tjón af henni. Skoðun
þessi er nú mjög almenn meðal
þeirra Svía, sem láta sig áfengis-
mál varða.
Þeir sem hallast að „einkenna-
hugmyndinni", beita tíðum rök-
færslu sem í rauninni er óhugs-
andi samtímis henni. Margir
halda með réttu, að það sé sam-
band milli tjóns af völdum áfengis
og verulegra takmarkana á dreif-
ingu þess, en blanda þar saman
orsök og afleiðingu. Þeir álíta, að
lög valdi sefjun, forvitni um
áfengi, löngun í það, sem hyrfi, ef
við hættum að mynda spennu
kringum það með ónauðsynlegum
takmörkunum. Talað er um hlut-
lausa og eðlilega afstöðu til áfeng-
is. Þessum hugmyndum tengist
hrifning af drykkjusiðum Suð-
ur-Evroðpumanna. Hugsið ykkur,
ef við gætum lært að drekka eins
og Frakkar eða ítalir, sem menn
sjá sjaldan ofurölvi á götum úti. í
Svíþjóð halda sumir, að Danir hafi
lært að drekka menningarlega og
sér að meinalausu, þar eð áfengi
fæst þar í hverri búðarholu.
Þessi sefjunarkenning hafði úr-
slitaáhrif í baráttunni við
skömmtunarkerfið. Hún var höf-
uðröksemdin í bindindisnefndinni
1944 fyrir frjálsri áfengissölu.
Reynslan hefur ekki rennt stoðum
undir sefjunarkenninguna. Þvert
á móti hefur hún hvað eftir annað
bent til hins gagnstæða. Aukið
frelsi til dreifingar leiðir til auk-
innar áfengisneyslu. Og sú sefjun,
sem er greinilegust og styðst við
flest dæmin, er bundin sjálfum
áf engisvenj unum.
í sjálfu sér getur verið eftir-
sóknarvert að vinna að því að
draga úr spennu kringum áfengis-
málin. Mörg orrustan og margar
aðgerðirnar á þessu sviði hafa
verið einskis nýtar og árangurs-
lausar. En gera verður þá kröfu,
að úr spennunni verði dregið á
skynsamlegan hátt. Við verðum að
viðurkenna, hvernig málum er
háttað í raun og veru. Áfengi er
fíkniefni, sem orkar mjög á
einstaklinginn. Það er vanabind-
andi og við það er ekkert dular-
fullt, ekkert sem sérstaklega þarf
að útskýra, þótt ákveðinn hundr-
aðshluti fólks misnoti slíkt efni.
Ef við ætlum okkur að draga úr
spennunni kringum áfengismálin
án þess að viðurkenna þessar
hliðar málsins, gerum við okkur
sek um að leggja óskylda hluti að
jöfnu.
Gróðasjónarmið
hindra hömlur
Ivan Bratt, höfundur skömmt-
unarkerfisins, hélt því fram, að
aðalhindrunin á vegi virkrar
áfengismálastefnu væri ekki
áfengisfíknin, heldur miklu frem-
ur peningagræðgin. Þar sem auð-
velt er að stórgræða á áfengissölu,
myndast hagsmunahópar, sem
verða þrýstiafl gegn lagahömlum.
Þegar áfengi er selt með öðrum
Þátttakendur á ráðstefnu norrænna geðlækna um alkóhólisma, 18. —21. okt. 1978.